8 CHIẾN LƯỢC ĐỂ ĐỐI PHÓ VỚI NHỮNG NGƯỜI ĐỘC HẠI TRONG CUỘC ĐỜI BẠN

Bạn có thấy quen không với những tình huống dưới đây?

- Bạn và cô ấy đã là bạn nhiều năm, cô ấy luôn hơi "chua ngoa", nhưng giờ thì những lời châm chọc của cô ấy ngày càng nặng nề và nhắm thẳng vào bạn.

- Đồng nghiệp của bạn là người khoe mẽ, lúc nào cũng gạt phăng những ý kiến và đề xuất của bạn – giờ thì anh ta còn công khai hạ thấp bạn trước mặt bất kỳ ai chịu lắng nghe.

- Người yêu của bạn nói những lời độc địa, và mỗi khi bạn phản ứng thì anh ta hoặc bảo rằng “em nhạy cảm quá,” hoặc đơn giản là im như tượng, từ chối nói chuyện.

- Cha hoặc mẹ bạn ngày càng thường xuyên hạ thấp bạn, bất kể bạn làm gì hay cố gắng đến đâu. Vậy, bạn phải làm gì?

Rồi một sáng nào đó, bạn thức dậy và chợt nhận ra mình đã đánh mất tiếng nói trong một mối quan hệ đầy rắc rối. Sự thật là: bạn đang bị tổn thương, bị dồn ép, bị giẫm đạp. Người gây ra điều đó có thể là cha mẹ, anh chị em, bạn bè, đồng nghiệp, người yêu hay vợ chồng – bất kể họ là kiểu người thao túng, hay gây hấn, thích kiểm soát hay chỉ đơn giản là một kẻ ái kỷ luôn muốn cuốn bạn vào quỹ đạo của họ. Điều quan trọng là bạn đang cảm thấy bế tắc. Bạn biết mối quan hệ này là không lành mạnh, là không tốt, vì nó khiến bạn cảm thấy tồi tệ, nhưng bằng cách nào đó, bạn vẫn không thể thoát ra.

Không phải ai cũng bị mắc kẹt như vậy, hoặc ít ra là không lâu. Một số người có khả năng nhận diện hành vi độc hại nhanh hơn, và cũng đủ vững vàng để biết cách đối phó. Những người này thường có kiểu gắn bó an toàn, hiểu rõ bản thân, và tự tin vào giá trị của chính mình. Họ cần và muốn có những mối quan hệ, nhưng họ phân biệt được giữa một tình cảm thật sự và thứ giả tạo rẻ tiền. Ngược lại, những người có kiểu gắn bó bất an, những người không có hình dung rõ ràng về một mối quan hệ lành mạnh, thường gặp khó khăn với lòng tự trọng và khả năng điều tiết cảm xúc. Chính họ là những người dễ bị mắc kẹt nhất trong mối quan hệ độc hại.

Dưới đây là tám chiến lược giúp bạn đối phó với những người thích phá hỏng ngày vui của người khác, luôn muốn nắm quyền kiểm soát, hay đơn giản là thấy vui khi làm người khác đau lòng.

1. Nhận diện những điểm khiến bạn dễ trở thành “con mồi”

Việc nhìn lại bản thân không có nghĩa là bạn phải nhận lỗi hay gánh trách nhiệm cho việc ai đó đối xử tệ với mình, hãy nhớ rõ điều này. Có phải bạn luôn muốn làm vừa lòng người khác, hay sợ phá vỡ sự yên ổn nên cứ nín lặng mỗi khi bị bạn mình trút giận vô cớ? Hãy dùng lý trí để soi xét lại những lần tiếp xúc với người đó khiến bạn buồn, tập trung vào lý do bạn cảm thấy như vậy, chứ không phải vào cảm xúc đơn thuần, và thử tìm xem có mẫu số chung nào không.

Những cô con gái có kiểu gắn bó bất an thường dễ nhầm lẫn giữa tính kiểm soát và khoe khoang của người khác với sự kiên cường hay mạnh mẽ, và rồi tự chuốc lấy tổn thương khi dính phải một người độc hại. Nếu bạn nhận ra mình đang rơi vào trường hợp đó, hãy bắt đầu chú ý và tỉnh táo.

2. Khám phá cách bạn phản ứng

Lại một lần nữa, không phải để tự trách bản thân, mà để bạn nhìn rõ xem mình có phản ứng thái quá hay thờ ơ quá mức trong mối quan hệ này không, vì cả hai đều có thể vô tình làm mọi chuyện tệ hơn. Người kiểm soát hoặc hay bắt nạt sẽ xem sự im lặng hay nhún nhường của bạn là “đèn xanh” để tiếp tục cư xử y hệt như vậy. Trong khi đó, những người có kiểu gắn bó lo âu/thấp thỏm lại rất nhạy cảm với dấu hiệu rạn nứt trong mối quan hệ, và thường phản ứng bằng sự giận dữ hoặc gay gắt. Điều này chỉ khiến người ái kỷ càng cảm thấy mình có quyền lực và càng có hứng “chơi trò.”

Thay vì vậy, hãy học cách điều tiết cảm xúc và đặt ra mục tiêu rõ ràng cho bản thân trong cách bạn muốn xử lý mối quan hệ này. Hãy dùng chiến lược “Nếu – Thì” để tiếp thêm can đảm cho mình. Chuẩn bị sẵn cách bạn sẽ phản ứng trong những tình huống cụ thể, với công thức: “Nếu X xảy ra, thì mình sẽ làm Y.” Ví dụ: “Nếu bạn mình buông lời khó nghe, thì mình sẽ nói: ‘Tại sao cậu lại nói điều làm tổn thương người khác như vậy?’” Hoặc “Nếu mẹ mình chối bay những gì bà đã nói, thì mình sẽ bình tĩnh đáp: ‘Mẹ không thể ép con tin điều đó. Chuyện ấy đã xảy ra rồi.’”

Chuyện này không dễ, và cần thời gian để luyện tập. Nhưng việc đứng lên bảo vệ cảm nhận và sự thật của chính mình là điều rất quan trọng.

3. Hãy tin vào trực giác của mình.

Một trong những lý do khiến người có kiểu gắn bó bất an cứ mãi mắc kẹt trong mối quan hệ đầy tổn thương là do họ không tin vào chính mình, cũng như sự phán đoán của bản thân. Nếu bạn có xu hướng hay bào chữa cho những hành vi độc hại (“Anh ấy không thực sự có ý như vậy đâu, chỉ là lúc đó nóng giận quá thôi”), hoặc luôn tìm cách bao dung cho người kia (“Chắc cô ấy không nhận ra cử chỉ đó làm tổn thương mình đâu; giải thích rồi chắc cô ấy sẽ hiểu thôi”), thì đây chính là lúc bạn nên dừng lại và tự hỏi: Vì sao mình lại luôn tìm cách tha thứ như thế?

Nếu bạn nhận thấy mình lại đang rơi vào vòng xoáy cũ – cứ viện lý do, cứ tự hợp lý hóa hành vi tệ bạc – thì hãy dừng lại. Ngay lập tức.

4. Cẩn thận với cái bẫy “đã lỡ đầu tư rồi” (sunk cost fallacy).

Điều gì đang giữ bạn lại trong mối quan hệ này? Có phải vì bạn đã bỏ quá nhiều công sức, thời gian, cảm xúc vào đó? Hay vì bạn sợ mất mát, sợ cô đơn? Như nghiên cứu của Daniel Kahneman và Amos Tversky chỉ ra, con người thường có xu hướng sợ mất mát – chúng ta hay bám víu lấy những gì đang có, cho dù điều đó không mang lại hạnh phúc – chỉ vì sợ buông ra sẽ đau.

Chúng ta cũng thường chọn điều quen thuộc, dù điều ấy khiến ta khổ sở, thay vì bước vào vùng đất chưa biết. Tất cả những điều này hợp lại thành một lối suy nghĩ vô thức nhưng nguy hiểm: cái bẫy mang tên "đã đầu tư thì phải ở lại" – thường khiến ta mắc kẹt trong những chốn không nên thuộc về, bao gồm cả các mối quan hệ độc hại.

Chúng ta cứ khư khư nghĩ về những gì mình đã bỏ ra – tình cảm, thời gian, nỗ lực, tiền bạc, và không muốn “mất trắng”. Nhưng sự thật là: những gì bạn đã đầu tư sẽ không bao giờ lấy lại được, dù là bao nhiêu năm bạn bỏ ra cho một công việc hay một mối tình, hay số tiền bạn đổ vào chiếc xe đã hỏng hóc hoặc một dự án sắp sụp đổ. Việc tiếp tục chỉ để "không lãng phí" là điều hoàn toàn vô lý.

Cái bẫy này đã từng được dùng để biện minh cho chiến tranh, cho những chiếc xe cũ rích không còn giá trị sử dụng, và cho vô số mối quan hệ lụn bại, kể cả hôn nhân.

Nếu bạn bắt gặp mình đang nghĩ về những gì đã đổ vào một mối quan hệ độc hại, hãy đổi hướng suy nghĩ: hãy tưởng tượng về nơi bạn có thể đến nếu bạn dám buông tay. Từ “fallacy” – ngụy biện, đã nói lên tất cả.

5. Nhận ra sức mạnh của “thưởng ngẫu nhiên” (intermittent reinforcement).

Bạn có thể tự nhận mình là kiểu người “nhìn ly nước cạn một nửa”, nhưng nghiên cứu cho thấy con người, nói chung, là sinh vật lạc quan. Chúng ta hay nhìn một lần thua sát nút như thể một chiến thắng suýt nữa chạm tay tới. Điều đó lý giải vì sao nhiều người không rời nổi máy đánh bạc: khi ba biểu tượng giống nhau hiện lên, họ tin rằng biểu tượng thứ tư cũng sắp xuất hiện rồi.

Trong thời nguyên thủy, khi cuộc sống chủ yếu là những thử thách thể chất – như việc một người thợ săn kiên trì bắn cung – thì việc giữ vững tinh thần, không bỏ cuộc, là điều rất đáng quý. Và con người cũng có xu hướng bám trụ hơn, lạ thay, khi họ chỉ thỉnh thoảng mới nhận được điều mình muốn.

Nhà tâm lý học B.F. Skinner đã chứng minh điều này với ba con chuột đói, mỗi con ở trong một chiếc lồng có gắn đòn bẩy để lấy thức ăn. Trong lồng thứ nhất, mỗi lần bấm là có thức ăn, con chuột hiểu được điều đó và bình tĩnh làm việc khác. Trong lồng thứ hai, đòn bẩy chẳng bao giờ cho gì cả, con chuột cũng dần mất hứng. Nhưng ở lồng thứ ba, đòn bẩy hoạt động ngẫu nhiên, và thế là con chuột mê mẩn, liên tục bấm đòn bẩy với hy vọng sẽ có ăn. Đó chính là “thưởng ngẫu nhiên”.

Tiếc thay, điều này cũng vận hành y hệt trong các mối quan hệ con người: Khi một người độc hại bỗng dưng cư xử tử tế, tim bạn khẽ rung lên, niềm hy vọng lại nhen nhóm, và bạn nghĩ, “Chúng mình đang thay đổi rồi!” – và bạn lại bị níu kéo thêm một lần nữa, như chú chuột nhỏ kia. Nhưng “thỉnh thoảng” không làm nên một khuôn mẫu. Đừng quên điều đó.

6. Giữ vững ranh giới, hoặc lên kế hoạch rút lui.

Nếu người độc hại là ai đó bạn không thể tránh, đồng nghiệp, hàng xóm, mẹ chồng, hay người trong nhóm bạn bè, thì bạn cần thiết lập ranh giới rõ ràng về cách cư xử và mức độ tiếp xúc. Những người có kiểu gắn bó bất an thường gặp khó khăn trong việc nhận diện đâu là một ranh giới lành mạnh, và càng lúng túng hơn trong việc thiết lập chúng.

Bạn không cần phải gắt gỏng, gay gắt hay buộc tội. Thực ra, điều quan trọng là bạn đừng như thế, mà hãy rõ ràng, bình tĩnh và dứt khoát. Nếu là nơi làm việc, hãy đi theo quy trình phù hợp và ghi mọi thứ bằng văn bản. Với đồng nghiệp, bạn có thể nói: “Tôi sẵn sàng đón nhận góp ý, nhưng mong bạn đừng đả kích cá nhân. Việc tôi thừa cân không liên quan đến hiệu suất công việc.” Còn với mẹ chồng hay pha trò thiếu duyên: “Xin lỗi, nhưng điều đó không vui đâu. Dù tôi không phải người giữ nhà hoàn hảo, gia đình tôi vẫn sống ổn đấy chứ.”

Còn với những người bạn có thể rời xa, hãy mạnh dạn lên kế hoạch thoát ra.

7. Lường trước phản kháng hoặc trả đũa.

Người độc hại trong đời bạn cũng có “khoản đầu tư” riêng trong mối quan hệ này, có thể là cảm giác kiểm soát bạn, hoặc cái cảm giác quyền lực khi khiến bạn rơi vào thế yếu. Vậy nên, một khi bạn bắt đầu thiết lập ranh giới và đối diện thẳng thắn với họ, đừng mong họ sẽ rút lui êm đềm.

Rất có thể họ sẽ đẩy mạnh các chiêu trò thao túng, đổ lỗi, hoặc tung tin đồn thất thiệt nhằm giành lại quyền kiểm soát. Điều này đặc biệt đúng nếu bạn đang muốn kết thúc một cuộc hôn nhân với người ái kỷ, người luôn cần cảm giác mình là kẻ chiến thắng, bằng mọi giá.

8. Đừng bao giờ xem thường bạo lực tinh thần.

Điều này đặc biệt quan trọng nếu bạn đã ở trong một mối quan hệ độc hại quá lâu, hoặc lớn lên trong một môi trường mà lời nói bị biến thành vũ khí. Có thể họ từng xem thường bạn, gạt bạn ra rìa, hoặc bác bỏ những cảm xúc và suy nghĩ của bạn, rồi biện minh rằng “chỉ là lời nói thôi mà”; thậm chí phủ nhận những gì họ đã thốt ra (một hình thức thao túng tâm lý – gaslighting); hoặc quay lại đổ lỗi rằng bạn quá nhạy cảm.

Việc từ chối trả lời bạn, hay im lặng như không tồn tại, cũng là một dạng bạo lực – kiểu bạo lực không lời. Ai cũng hiểu rằng nói dối là độc hại, nhưng việc nói nửa sự thật, hoặc bóp méo câu chuyện rồi đổ lỗi cho bạn vì “không hỏi kỹ”, cũng là một hình thức thao túng. (Đây từng là chiêu trò của một người quen độc hại mà tôi biết – anh ta còn là luật sư.)

Tóm lại: Dù là bạo lực bằng lời nói hay bằng cảm xúc, thì không bao giờ là điều có thể chấp nhận.

Nguồn: 8 Strategies for Dealing With the Toxic People in Your Life | Psychology Today