Đối mặt với thất bại

Khi đối mặt với thất bại, ta nhận ra những vết nứt trong cái gọi là trật tự tồn tại. Khoảng trống hư vô luôn hiện hữu ở ngay bên kia ranh giới. Nhưng chính trong thời khắc ấy, khi ta chạm vào sự đổ vỡ, một cơ hội mới cũng xuất hiện, để ta nhìn lại bản thân, thế giới, và những gì ta thực sự trân quý, với một cái nhìn hoàn toàn mới.

Thất bại có khả năng lột bỏ mọi lớp vỏ bọc. Và đó là lúc con người hiện ra trong hình dạng thật sự của mình.

Khi đứng trên đống đổ nát của chính mình, ta mới thấu rõ rằng mình không hề vĩ đại hơn thế giới. Thậm chí còn bé nhỏ hơn rất nhiều. Một viên đá bạn nhặt lên bên bờ suối đã tồn tại lâu hơn bạn rất nhiều, và sẽ vẫn nằm đó khi bạn đã không còn.

Con người thực chất là những sinh thể yếu đuối, mong manh, đang chật vật để tồn tại. Thì lấy đâu ra đặc quyền?

Tuy nhiên, nếu con người có điều gì đó khiến ta khác biệt với muôn loài, thì đó chính là khả năng lý trí. Và lý trí sẽ chỉ cho ta thấy một sự thật không dễ chịu: rằng vị trí của ta trong vũ trụ này nhỏ bé đến mức không đáng kể.

Vì thế, chỉ khi đi kèm với sự khiêm nhường, thất bại mới thực sự có ý nghĩa.

Khiêm nhường không chỉ là một phẩm chất tốt đẹp, mà là một lối sống. Trong cuốn The Sovereignty of Good (1970), triết gia Iris Murdoch từng định nghĩa khiêm nhường bằng một cụm từ đầy uy lực: “tôn trọng thực tại một cách vô ngã”.

Theo bà, con người thường nhìn nhận thực tại qua lăng kính méo mó, ta thổi phồng vai trò của bản thân, dựng nên một thế giới lấy mình làm trung tâm. Chính điều đó khiến ta đánh mất khả năng thấy sự thật, và tự hủy hoại chính mình.

Muốn chữa lành, ta phải học khiêm nhường. Nhưng đây cũng là phẩm chất khó đạt được nhất.

Tôi nghĩ rằng có ba giai đoạn để một người thực sự hiểu được bài học ấy.

Giai đoạn đầu tiên: Khiêm nhường bắt đầu bằng sự thừa nhận rằng con người chỉ là hạt bụi trong cõi bao la. Đây là tư tưởng cốt lõi của nhiều truyền thống trí tuệ cổ đại. Đức Chúa từng hỏi Gióp: “Ngươi ở đâu khi Ta đặt nền móng cho đất?”, như để nhắc ông về vị trí thực của mình. Các nhà Khắc kỷ cổ đại cũng khuyên con người nên nhìn cuộc đời từ trên cao. Hay nữ thần Triết học từng dạy Boethius trong ngục tối bài học ấy. Và gần đây, Carl Sagan nhắc lại điều đó qua những dòng chữ đầy tính thức tỉnh.

Thừa nhận sự nhỏ bé của bản thân là điểm khởi đầu không thể thấp hơn. Không còn gì để tự lừa dối. Và cũng chính lúc thất bại khiến ta “rơi xuống đáy”, ta mới có thể thấy rõ mình nhất. Ở đó, sự khiêm nhường đặt ta vào vị trí chân thật nhất và từ đó, ta bắt đầu thoát khỏi những thói quen tự huyễn, tự tôn, những thứ đã khiến ta mù mờ về chính mình bao lâu nay.

Giai đoạn hai: Ta nhận ra rằng bị “kéo xuống mặt đất” chưa bao giờ là điều tồi tệ. Trái lại, chính khi ấy ta mới thật sự đứng vững. Không còn lơ lửng trong những ảo tưởng, ta đã trải qua một cuộc tái sinh. Và quan trọng nhất, ta hiểu rằng không có gì nhục nhã khi chấp nhận sự thật về bản thân. Ta có thể không giàu, không nổi bật, nhưng lại chân thật đến đáng nể, ít nhất là với chính mình. Và đó là khởi điểm tốt đẹp cho bất cứ hành trình nào.

Sự tỉnh thức ấy có gì đó rất giải thoát. Không gì lành mạnh hơn việc bị đẩy ngã khỏi những giấc mơ hão huyền, nhất là với những kẻ luôn sống trên mây. Đôi lúc, bị kéo xuống với đất bùn chính là liệu pháp hữu hiệu cho những tâm hồn trôi nổi quá xa.

Giai đoạn ba là lúc ta mở rộng. Sau khi đã nối lại liên kết với thực tại và tìm lại sự cân bằng, ta bắt đầu hướng về những ước mơ mới, lần này với nhận thức vững vàng hơn. Khiêm nhường không còn là vật cản, mà là sức mạnh nâng đỡ ta. Thậm chí, có lúc hành động can đảm nhất lại đến từ người khiêm nhường nhất.

Điều quan trọng cần hiểu là: khiêm nhường khác hẳn với sự hạ nhục. Nó không làm ta thấy mình thấp kém. Ngược lại, khiêm nhường khiến ta thêm phần mạnh mẽ, can đảm, cởi mở và giàu lòng trắc ẩn. Nếu sự hạ nhục khiến con người đóng lại và co rút, thì khiêm nhường làm ta nở ra, cả về nhận thức lẫn cảm xúc.

Rabbi Jonathan Sacks từng viết: “Khiêm nhường là một trong những phẩm hạnh rộng lượng và giàu sức sống nhất.” Khiêm nhường không phải là việc thu nhỏ mình lại, mà là mở rộng trái tim để đón nhận sự kỳ vĩ của vạn vật.

Bởi vậy, khi đối mặt với thất bại, học được khiêm nhường chính là bước đầu của sự chữa lành. Nếu tiếp nhận đúng cách, thất bại có thể trở thành liều thuốc giúp ta thoát khỏi thói tự mãn, ngạo mạn và ảo tưởng. Và nếu dám thử, ta có thể thấy: thất bại có khả năng cứu rỗi.