Hệ thống niềm tin

Hầu hết chúng ta đều nghĩ rằng con người sẽ thay đổi nếu được nghe những lập luận đủ hợp lý. Nhưng thực tế thì ngược lại. Trong rất nhiều trường hợp, càng lý lẽ bao nhiêu, người nghe càng kháng cự bấy nhiêu. Vì bạn đang "xâm phạm" vào một cấu trúc sâu kín của tâm trí họ: hệ thống niềm tin.

Niềm tin là nền móng mà một người dùng để lý giải thế giới, để an ủi bản thân, để cảm thấy mình có quyền kiểm soát cuộc đời. Một niềm tin có thể hình thành từ một lời dạy từ bé, từ một biến cố từng trải, từ một tấm gương trong gia đình – và qua thời gian, nó trở thành thứ người đó dựa vào để sống. Vì vậy, dù bạn cho rằng điều đó “phi lý”, “lạc hậu” hay “thiếu khoa học” – thì người kia cũng không dễ từ bỏ. Bạn không chỉ đang thách thức một ý niệm – mà là thách thức cảm giác an toàn của họ.

Tưởng tượng bạn sống trên một chiếc bè, làm từ những niềm tin được chắp vá suốt nhiều năm. Dù bè cũ kỹ, ọp ẹp, nhưng nó nổi. Giờ có người nhảy tới hét vào mặt bạn: “Xuống đi! Bè này không đúng kỹ thuật!” – bạn có nhảy xuống không? Dĩ nhiên là không. Trừ khi họ đưa cho bạn một chiếc bè khác. Trừ khi chiếc bè của bạn bắt đầu chìm. Và trừ khi, họ đủ hoảng loạn để chấp nhận rằng mình cần đổi hướng.

Đó là lý do vì sao, muốn thay đổi niềm tin của ai đó, không thể làm bằng cách đối đầu trực diện. Càng ép, họ càng phòng thủ. Càng lý lẽ, họ càng bịt tai. Không phải vì họ dốt – mà vì họ đang tự vệ. Hệ thống phòng thủ này rất mạnh, vì nó liên quan đến danh dự, đến quá khứ, đến những lựa chọn họ từng đặt cược cuộc đời vào đó.

Ray Dalio nói rằng: “Hiểu hệ thống thì mới thay đổi được.” Và niềm tin là một phần trong hệ thống sống. Nó liên kết với thói quen, cảm xúc, vai trò xã hội, vị trí trong gia đình… Bạn không thể nhổ một mắt xích ra mà không làm rối toàn bộ chuỗi vận hành. Nhưng bạn có thể “cấy ghép” vào hệ thống một yếu tố mới – rồi kiên nhẫn để nó tự vận hành theo hướng khác.

Thực tế, rất nhiều người không thay đổi nhờ tranh luận, mà nhờ… vỡ mộng. Khi những điều họ từng tin bắt đầu không còn hiệu nghiệm – khi họ cầu mà không thấy linh, khi cách sống cũ gây đau đớn, khi những giá trị từng giúp họ yên ổn giờ lại khiến họ lạc hướng – thì khoảng trống mới xuất hiện.Đó cũng là lúc họ cần một chiếc la bàn mới. Adam Grant nói rằng biết nghi ngờ chính mình, biết buông bỏ cái “đúng” ngày hôm qua, mới là chìa khóa để tiến về ngày mai. Năng lực tư duy lại (rethinking) giống như dựng một chiếc bè mới: vững hơn, linh hoạt hơn, đủ sức nâng ta qua những dòng chảy không ngừng đổi thay.

Và đó cũng là lúc bạn không cần tranh luận nữa. Chỉ cần một lời gợi mở nhẹ, một sự hiện diện đúng lúc, hoặc đơn giản là một lựa chọn thay thế đủ vững, họ sẽ tự bước qua. Đó là nghệ thuật của người khôn ngoan: không lao vào thay đổi ai cả. Chỉ lặng lẽ quan sát, kiên nhẫn đồng hành, và chờ khoảnh khắc mà cấu trúc cũ bắt đầu rạn nứt. Vì không ai thay đổi khi còn thấy mình ổn. Nhưng ai rồi cũng thay đổi khi bắt đầu thấy mình không còn sống nổi trong hệ thống cũ.