Vì sao hạnh phúc mãi là điều khó nắm bắt (Iskra Fileva Ph.D.)

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

- Đôi khi, con người buồn mà chẳng vì lý do gì rõ ràng cả.

- Có lúc, ta cảm thấy đây chưa phải lúc thích hợp để hạnh phúc.

- Thân phận con người, dù ở hoàn cảnh nào, cũng xứng đáng được cảm thông.

Có những nỗi đau đến từ những bi kịch lớn – như sống giữa chiến tranh hay mắc trọng bệnh khi tuổi đời còn quá trẻ. Nhưng cũng có những nỗi buồn âm ỉ, mơ hồ, chẳng thể gọi tên. Một thứ lực mờ xám, lan tỏa khắp tâm hồn, ngăn ta chạm đến hạnh phúc. Có những người không thể nở hoa, dù bề ngoài, cuộc sống của họ có vẻ như chẳng thiếu điều gì.

Chúng ta thường dễ rung động và đồng cảm với những ai rơi vào hoàn cảnh nghiệt ngã. Còn những người buồn mà chẳng rõ vì sao, lại dễ bị xem là “vô ơn”. Họ có thể chọn giấu đi nỗi buồn âm ỉ ấy, bởi sợ bị đánh giá là không biết trân trọng cuộc đời.

Nhưng điều gì khiến hạnh phúc cứ mãi xa vời, ngay cả khi mọi điều kiện dường như đã đủ đầy?

Những bi kịch xoàng xĩnh

Một phần không nhỏ của sự bất mãn trong lòng người đến từ những chuyện nhỏ nhặt trong quá khứ — như cảm giác tiếc nuối khi nghĩ ra câu đáp thông minh chỉ sau khi cuộc trò chuyện đã kết thúc; hay bị vượt mặt trong một lần xét thăng chức mà ta cho là không công bằng, dù xét cho cùng, chức vụ ấy cũng chẳng thay đổi gì nhiều.

Điều khiến những bức xúc vụn vặt này trở nên ăn mòn tâm hồn chính là sự... tầm thường của chúng. Khi đối mặt với nghịch cảnh lớn, ta có xu hướng siết chặt tinh thần, tự nhủ phải cố gắng vượt qua. Ta tin rằng, nếu làm được, ta sẽ xứng đáng được khâm phục – từ người khác và từ chính bản thân mình.

Còn những va vấp nhỏ của đời sống hằng ngày lại không khiến ta quyết tâm chiến đấu như thế. Ta học cách chống đỡ những cú đánh lớn, nhưng lại dễ để mặc cho hàng ngàn vết xước nhỏ li ti âm thầm gặm nhấm mình.

Có lẽ, điều đáng ghi nhớ là: không để những vết thương tâm lý tí hon trở thành vết loét âm ỉ cũng quan trọng không kém gì việc đứng vững trước biến cố lớn. Nếu không, tùy vào khí chất của mỗi người, cuộc đời có thể biến thành chuỗi ngày trầy xước không tên – mà không cần đến một vết thương chí mạng nào cả.

Trò chơi của những lần chờ đợi

Đôi khi, nỗi buồn không đến từ quá khứ, mà từ chính tương lai – hay đúng hơn, từ việc ta cứ mãi trì hoãn hạnh phúc. Ta tự nhủ: “Chưa phải lúc.” Chờ tốt nghiệp. Chờ có việc làm. Chờ cưới vợ, sinh con. Rồi lại chờ con cái lớn, tốt nghiệp, có việc, lập gia đình… Với người sống trong tâm thế chờ đợi – như nhân vật mãi chờ Godot – thì “bây giờ” không bao giờ là thời điểm thích hợp để hạnh phúc.

Tôi từng nghe kể về một doanh nhân thành đạt, cả đời mơ ước được nghỉ hưu để lênh đênh trên con thuyền nhỏ của riêng mình. Ông đã mua thuyền, để sẵn trong sân nhà. Nhưng rồi một cơn đau tim cướp đi mạng sống ông, trước cả khi con thuyền kịp rời bến.

Và biết đâu, ngay cả khi đã ra khơi, ông vẫn không thể cảm thấy hạnh phúc.

Bởi lẽ, đi thuyền để tận hưởng là một chuyện. Còn cảm nhận một sự mãn nguyện sâu sắc – cái cảm giác có thể khiến ta thốt lên, “Tôi đang hạnh phúc. Đây là hạnh phúc.” – lại là chuyện khác. Chính cái cảm giác đó mới là điều ta hay vô thức trì hoãn… mãi mãi.

Nhận ra hạnh phúc

Có lẽ, ta cứ nghĩ chưa phải lúc để hạnh phúc – là vì ta không nhận ra mình đang hạnh phúc khi hạnh phúc ấy hiện diện.

Ta lầm tưởng rằng mình cần thêm điều gì đó nữa. Rồi đến khi có được, lại phát hiện ra: như thế vẫn chưa đủ.

Nhà văn George Eliot từng viết trong một lá thư gửi bạn:

“Bạn sắp ổn định rồi, và sẽ được tận hưởng mùa xuân, mùa hạ tuyệt diệu phía trước. Tôi hy vọng bạn đang mong chờ nó với niềm háo hức như tôi. Người ta mất rất nhiều năm để học cách hạnh phúc. Riêng tôi, giờ mới bắt đầu tiến bộ chút ít trong môn khoa học ấy – và mong sao có thể chứng minh sai lời của Young, rằng ‘khi ta tìm ra chiếc chìa khóa cuộc đời, thì nó cũng chính là chìa mở cánh cổng tử thần.’”

Ở nơi khác, Eliot cho rằng tuổi thơ – dù nhìn lại có vẻ ngọt ngào – lúc đang diễn ra, lại đầy những nỗi buồn. Bà có vẻ tin rằng, trẻ con không thể thật sự “hạnh phúc” – theo nghĩa là có được sự mãn nguyện toàn vẹn về cuộc sống. Quả thực, nỗi buồn của một đứa trẻ có thể sâu sắc chẳng kém gì niềm vui mà nó cảm nhận. Có lẽ, cái mà ta gọi là “niềm vui” của trẻ nhỏ chưa hẳn đã là “hạnh phúc” theo nghĩa rộng.

Thú vị thay, ví dụ về hạnh phúc của Eliot lại là… tận hưởng mùa xuân – điều mà một đứa trẻ cũng hoàn toàn có thể làm được. Nhưng biết đâu, với người trưởng thành, mùa xuân không chỉ là niềm vui ngắn ngủi như một đứa trẻ cảm nhận, mà còn là sự tri ân sâu sắc đối với sự sống – với tình yêu, tình bạn, ý tưởng, và những món quà tinh thần mà cuộc đời mang lại.

Biết đâu, người doanh nhân trong câu chuyện năm xưa cũng đã có thể tìm thấy hạnh phúc trên con thuyền của mình – nếu ông có thể bước lên nó không chỉ với giấc mơ được thả hồn vào gió, mà với cả lòng biết ơn rằng mình còn được sống.

Món quà – và cũng là lời nguyền – của trí tưởng tượng

Có thể có điều gì đó rất đặc trưng ở con người – ở chính bản chất làm người – khiến cho sự nở hoa của đời sống trở nên mong manh, khó nắm. Hoặc biết đâu, đó là số phận chung của mọi sinh linh hữu hạn mang trong mình khả năng lý trí và tâm hồn biết suy tưởng.

Trong một tác phẩm khoa học viễn tưởng rất sớm – Micromégas, ra đời khoảng những năm 1750 – triết gia Voltaire đã gợi ý rằng cội rễ của cảm giác thiếu thốn và những rào cản ngăn ta với hạnh phúc có thể bắt nguồn từ chính sự hữu hạn của ta, và từ trí tưởng tượng không đáy mà ta mang theo. Ở điểm đó, có lẽ ta cũng chẳng khác gì những sinh vật khác có thể tồn tại đâu đó trong vũ trụ này.

Trong Micromégas, một cư dân đến từ sao Thổ và một sinh vật khác đến từ hành tinh xoay quanh ngôi sao Sirius tình cờ gặp nhau và có cuộc đối thoại như sau:

“Người trên hành tinh của ông có bao nhiêu giác quan?”

“Chúng tôi chỉ có 72,” nhà học giả đáp, “và lúc nào cũng than phiền về điều đó. Trí tưởng tượng của chúng tôi luôn vượt xa nhu cầu. Dù có tới 72 giác quan, một vành đai tuyệt đẹp và năm mặt trăng, chúng tôi vẫn cảm thấy bị giới hạn. Dù có rất nhiều sự tò mò và bao nhiêu cảm xúc nảy sinh từ chừng ấy giác quan, chúng tôi vẫn dư dả thời gian… để buồn chán.”

“Tôi tin điều đó,” Micromégas nói, “bởi vì ở hành tinh của chúng tôi, số giác quan gần chạm mốc một nghìn. Vậy mà chúng tôi vẫn cảm thấy có điều gì đó lơ lửng, một cảm giác mơ hồ, bất an, như thể đang mách bảo chúng tôi rằng, đâu đó còn có những sinh mệnh hoàn hảo hơn. Tôi đã đi khá nhiều nơi, và từng gặp những sinh vật vượt trội hơn chúng tôi – có những kẻ thật sự vượt xa. Nhưng tôi chưa từng thấy ai chỉ mong muốn đúng những điều họ thực sự cần, và chỉ cần những điều mà họ biết thưởng thức. Có thể một ngày nào đó tôi sẽ tìm thấy một xứ sở không thiếu thốn điều chi. Nhưng đến giờ thì chưa ai cho tôi chút tin tức nào về nơi ấy cả.”

Rồi hai người tiếp tục trò chuyện về sự ngắn ngủi của đời sống. Dẫu rằng họ sống lâu hơn con người rất nhiều, thì với họ, cuộc đời vẫn không đủ dài. Cũng như ta – dù sống lâu hơn loài ong hay vô số sinh vật khác – ta vẫn thấy mình chẳng có đủ thời gian.

Tác phẩm của Voltaire là một lời châm biếm nhẹ nhàng, nhưng có lẽ nó cũng nên được xem như một lời mời gọi cảm thông – cảm thông cho chính thân phận làm người. Được làm người là một điều vừa kỳ diệu, vừa khó nhọc. Ta không cần trách mình hay trách ai khác vì đã không thể tỏa sáng trong những điều kiện thoạt nhìn tưởng là thuận lợi.

Có một điều đáng suy ngẫm nữa: thường thì người ta hay trách chúng ta vô ơn, rằng chỉ khi mất đi sức khỏe hay sự minh mẫn, ta mới biết quý trọng chúng. Nhưng có thể, việc thực tâm trân quý những gì đang có không đơn giản như ta nghĩ – bởi để thật sự cảm thấy biết ơn, ta buộc lòng phải hình dung ra khả năng đánh mất. Và đó là một ý nghĩ khiến người ta chùng lòng.

Tôi muốn khép lại bằng một câu chuyện cổ – có lẽ bắt nguồn từ thơ ca Sufi – về một vị vua từng ra lệnh cho các bậc hiền triết làm cho ông một chiếc nhẫn, thứ có thể giúp ông vững vàng vượt qua những lúc khó khăn. Sau nhiều suy nghĩ, họ trao cho ông chiếc nhẫn với dòng chữ khắc: “Rồi cũng sẽ qua thôi.”

Người ta nói rằng câu khắc này giống như một lưỡi gươm hai mặt: nó có thể giúp người ta vượt qua bão giông, nhưng cũng dễ khiến niềm vui trong thời khắc an yên trở nên nhạt màu – vì luôn nhắc nhở rằng, không chỉ nỗi đau, mà cả hạnh phúc… đều là tạm bợ.

Và vì thế, tôi tin rằng thân phận con người luôn xứng đáng được cảm thông – bất kể hoàn cảnh cụ thể của mỗi người là gì. Ta có thể học cách đương đầu với những vết xước nhỏ cũng như những cú đánh lớn, học cách nhận ra niềm vui và sự mãn nguyện. Nhưng khả năng mất mát – cùng với sự phù du của những điều ta yêu quý – là điều không thể xóa bỏ khỏi đời sống.

Biết sống trọn vẹn với một niềm hạnh phúc ta ý thức là ngắn ngủi – ấy là điều khôn ngoan. Nhưng chối bỏ thực tế rằng cuộc đời con người vốn dĩ gian nan – cho chính mình hay cho người khác – thì chẳng phải khôn ngoan, cũng chẳng phải nhân hậu.