Paracetamol và nguy cơ gây tổn thương gan

1. Tổng quan

Paracetamol (acetaminophen) là thuốc giảm đau – hạ sốt không kê đơn được sử dụng rộng rãi trên toàn thế giới. Với cơ chế tác động trung ương, paracetamol được đánh giá là an toàn khi sử dụng đúng liều. Tuy nhiên, việc sử dụng quá liều hoặc kéo dài không hợp lý có thể dẫn đến tổn thương gan nghiêm trọng, trong đó có cả suy gan cấp tính – nguyên nhân hàng đầu dẫn đến ghép gan ở nhiều quốc gia phát triển.

2. Cơ chế tác dụng và dược động học

Paracetamol ức chế tổng hợp prostaglandin tại hệ thần kinh trung ương thông qua ức chế enzym cyclooxygenase (COX), đặc biệt là COX-3. Tác dụng hạ sốt được thực hiện thông qua tác động lên vùng dưới đồi, giúp điều chỉnh trung tâm điều nhiệt. Sau khi hấp thu, paracetamol được chuyển hóa chủ yếu ở gan thông qua các con đường liên hợp glucuronid và sulfat, một phần nhỏ bị oxy hóa thành N-acetyl-p-benzoquinone imine (NAPQI) – chất có độc tính cao. Bình thường, NAPQI được trung hòa bởi glutathione nội sinh; tuy nhiên, trong trường hợp quá liều, hệ thống khử độc này bị quá tải, dẫn đến hoại tử tế bào gan.

3. Nguy cơ gây độc gan

Tổn thương gan do paracetamol là nguyên nhân phổ biến nhất của suy gan cấp không do virus. Nguy cơ này đặc biệt cao khi:

• Dùng liều vượt quá mức khuyến cáo (liều độc ở người lớn là >7,5–10 g/ngày)

• Sử dụng phối hợp nhiều chế phẩm chứa paracetamol mà không nhận biết

• Có tiền sử bệnh gan mạn tính, đặc biệt là viêm gan do rượu

• Đồng thời sử dụng thuốc gây cảm ứng men gan (như rifampicin, phenytoin, carbamazepin)

4. Biểu hiện lâm sàng của ngộ độc paracetamol

Các biểu hiện ban đầu (trong 24 giờ) thường không đặc hiệu: buồn nôn, nôn, chán ăn, mệt mỏi. Sau 24–72 giờ, các dấu hiệu tổn thương gan xuất hiện: đau hạ sườn phải, vàng da, vàng mắt, tăng men gan, rối loạn đông máu. Trong các trường hợp nặng, bệnh nhân có thể tiến triển nhanh đến suy gan cấp, rối loạn ý thức, xuất huyết và tử vong.

5. Hướng dẫn sử dụng an toàn

Liều khuyến cáo:

Khuyến cáo sử dụng:

• Không sử dụng đồng thời nhiều sản phẩm chứa paracetamol.

• Tránh sử dụng rượu trong thời gian dùng thuốc.

• Cần thận trọng khi dùng ở người có bệnh gan nền hoặc đang sử dụng thuốc chuyển hóa tại gan.

• Tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng kéo dài.

6. Biện pháp xử trí khi nghi ngờ ngộ độc

Trong vòng 8 giờ đầu sau uống quá liều, điều trị bằng N-acetylcysteine (NAC) là hiệu quả nhất. Việc chỉ định NAC cần dựa trên kết quả định lượng nồng độ paracetamol trong huyết tương và thời gian từ khi uống thuốc, theo đồ thị Rumack–Matthew. Trong các trường hợp nghi ngờ tổn thương gan, người bệnh cần được nhập viện để theo dõi và điều trị tích cực.

7. Các lựa chọn thay thế

Các thuốc giảm đau – hạ sốt khác bao gồm:

• Ibuprofen: hiệu quả giảm viêm rõ rệt, nhưng có thể gây loét dạ dày – tá tràng hoặc suy thận nếu dùng kéo dài.

• Aspirin: ít được sử dụng ở trẻ em do nguy cơ hội chứng Reye.

Cả hai nhóm NSAID đều có nguy cơ trên hệ tiêu hóa và tim mạch, do đó cần sử dụng thận trọng và theo chỉ định của bác sĩ.

8. Kết luận

Paracetamol là thuốc an toàn và hiệu quả nếu sử dụng đúng liều. Tuy nhiên, do có nguy cơ gây tổn thương gan, người dùng cần tuân thủ chặt chẽ hướng dẫn liều lượng, đặc biệt không tự ý kết hợp nhiều thuốc chứa cùng hoạt chất. Trong các trường hợp nghi ngờ ngộ độc, cần can thiệp sớm để giảm thiểu nguy cơ tổn thương gan không hồi phục.