✴️ Ngộ độc Tetrodotoxin
1. ĐẠI CƯƠNG:
- Tetrodotoxin (TTX) không bị nhiệt phá huỷ: nấu chín hay phơi khô, sấy độc chất vẫn tồn tại (có thể bị phân huỷ trong môi trường kiềm hay acidmạnh). TTX được hấp thu nhanh chóng qua đường tiêu hóa trong vòng 5-15 phút, nồng độ đỉnh đạt sau 20 phút, nửa đời sống là 30 phút đến 4 giờ, phần đáng kể được thải trừ qua nước tiểu.
- TTX rất độc với thần kinh, ức chế kênh Natri, đặc biệt ở cơ vân, ngăn cản phát sinh điện thế và dẫn truyền xung động, hậu quả chính là gây liệt cơ và suy hô hấp, dễ tử vong. Để được cứu sống, cần được đảm bảo hô hấp và nhanh chóng đưa tới cơ sở y tế gần nhất để đặt nội khí quản kịp thời và thở máy.
2. NGUYÊN NHÂN:
- Chất độc TTX được phân lập từ một số loại vi khuẩn như Epiphytic bacterium, Vibrio species, Pseudomonas species. Chất này được phát hiện có ở nhiều loài động vật biển khác nhau như cá nóc, bạch tuộc vòng xanh, một số loài ốc, cua, sao biển, con sam, con so, sa-giông, kỳ nhông,….
- Ở Việt Nam và trong khu vực, ngộ độc Tetrodotoxin phổ biến nhất là do ăn cá nóc (cả cá nóc tươi và cá nóc khô), bạch tuộc vòng xanh, con sam, con so và một số loài ốc.
3. CHẨN ĐOÁN:
3.1. Chẩn đoán xácđịnh:
- Có ăn hải sản có chứa Tetrodotoxin trước đó vài phút hoặc vài giờ.
- Triệu chứng lâm sàng: xuất hiện nhanh sau khi ăn (thường 10-45 phút, có thể sớm tới 5 phút) bao gồm mệt, hoa mắt chóng mặt, tê bì ở mặt và các chi, nôn mửa và mất các phản xạ. Với liều cao hơn có thể gây hạ huyết áp nghiêm trọng, liệt toàn thân.
- Tác dụng độc của Tetrodotoxin trên lâm sàng được chia độ theo mức độ bị ảnh hưởng về thần kinh và tim mạch như sau:
+ Độ 1: Tê bì và dị cảm quanh miệng, có thể có hoặc không các triệu chứng tiêu hóa như buồn nôn, tăng tiết nước bọt, tiêu chảy.
+ Độ 2: Tê bì ở lưỡi, mặt, đầu chi và các vùng khác của cơ thể, liệt vận động và thất điều, nói ngọng, đau đầu vã mồ hôi, các phản xạ vẫn bình thường.
+ Độ 3: Co giật, liệt mềm toàn thân, suy hô hấp, nói không thành tiếng, đồng tử giãn tối đa mất phản xạ ánh sáng, có thể vẫn còn tỉnh.
+ Độ 4: Liệt cơ hô hấp nặng, ngừng thở, hạ huyết áp, nhịp tim chậm hay loạn nhịp, hôn mê.
- Thường diễn tiến nặng và tử vong trong vòng 4-6 giờ do suy hô hấp và hạ huyết áp. Một số ít trường hợp vẫn còn tri giác trong khi liệt toàn thân nhưng được thông khí nhân tạo kịp thời.
- Xét nghiệm, thăm dò:
+ Kiểm tra SpO2, điện tim và theo dõi liên tục, khí máu động mạch, điện giải.
+ Xác định độc tố Tetrodotoxin nếu có điều kiện (thử nghiệm sinh học, sắc ký lớp mỏng, sắc ký lỏng hiệu năng cao, sắc ký khí phối phổ, dùng các kháng thể đơn dòng).
b. Chẩn đoán phân biệt:
- Với các trường hợp dị ứng hoặc sốc phản vệ do ăn hải sản: người bệnh khó thở kiểu hen, nhịp tim tăng, hạ huyết áp, buồn nôn, nôn, tiêu chảy, da đỏ ngứa ngay sau khi ăn.
- Tai biến mạch não: những người cùng ăn không bị bệnh, các triệu chứng thần kinh thường khư trú 1 bên, có thể tăng trương lực cơ hoặc tăng phản xạ gân xương (liệt do ngộ độc TTX là liệt mềm), có dấu hiệu Babinski, chụp cắt lớp hoặc chụp cộng hưởng từ não giúp phân biệt.
4. ĐIỀUTRỊ:
4.1. Nguyên tắc điều trị:
- Điều trị ngộ độc cá nóc bao gồm hạn chế sự hấp thu độc tố của cơ thể, điều trị triệu chứng và can thiệp tích cực nếu có các triệu chứng đe dọa tính mạng như liệt toàn thân, suy hô hấp nặng.
- Việc điều trị nên được tiến hành ở các cơ sở y tế được trang bị đầy đủ phương tiện hồi sức cấp cứu. Hiện nay vẫn chưa có thuốc giải độc.
4.2. Điều trị cụ thể:
- Tại nơi ăn cá:
Ngay khi có dấu hiệu đầu tiên : tê môi, tê tay (người bệnh vẫn còn tỉnh, phản xạ nuốt và ho khạc tốt):
+ Gây nôn, đề phòng bị sặc (để người bệnh nằm tư thế nghiêng, đầu thấp).
+ Than hoạt: dạng bột uống 1g/kg cân nặng cơ thể pha với 50 – 200 ml
nước sạch quấy đều uống, uống kèm với 1 lượng than hoạt gấp đôi (2g/kg).
Hoặc than hoạt nhũ tương uống cũng 1g/kg trọng lượng cơ thể.
+ Uống than hoạt sớm trong vòng 1giờ sau khi ăn cá sẽ có hiệu quả cao, loại bỏ chất độc, chống chỉ định khi người bệnh đã hôn mê hay rối loạn ý thức chưa được đặt ống nội khí quản.
+ Nếu người bệnh có khó thở, thở yếu hoặc ngừng thở, tím: hô hấp nhân tạo theo điều kiện hiện có tại chỗ. Nếu rối loạn ý thức, hôn mê và còn thở: nằm nghiêng sang một bên.
+ Nhanh chóng liên hệ phương tiện cấp cứu đưa đến cơ sở y tế gần nhất.
- Trên xe cấp cứu:
+ Ðảm bảo hô hấp :
Ðể người bệnh nằm nghiêng, đầu thấp tránh sặc chất nôn vào phổi.
Thở oxy và bóp bóng ambu. Nếu có suy hô hấp do liệt cơ, ngừng thở đặt nội khí quản, bơm bóng chèn (nếu có điều kiện) để tránh sặc.
+ Ðảm bảo huyết động:
Duy trì huyết áp tâm thu trên 90mmHg: truyền dịch Natriclorua 0,9% hoặc
Ringer lactat.
+ Than hoạt 1g/ kg + 250ml nước sạch, quấy đều uống hết một lần (nếu chưa được uống và còn tỉnh, nuốt ho khạc tốt). Nếu có rối loạn ý thức thì phải đặt ống thông dạ dày trước khi bơm than hoạt.
Chú ý: Nếu có co giật, tiêm tĩnh mạch Diazepam (có thể dùng Midazolam Phenobarbital hoặc Propofol) kết hợp đảm bảo hô hấp, nhắc lại nếu vẫn còn co giật cho đến khi khống chế được cơn giật
- Tại bệnhviện:
+ Nếu người bệnh đến sớm trước 3 giờ thì xử trí như sau:
Rửa dạ dày: tốt nhất là bằng dung dịch kiềm 2% hoặc 1,4%, mỗi lần dịch vào 150-200ml hoặc 10ml/kg ở trẻ <5 tuổi, dịch ấm. dịch lấy ra tương đương dịch đưa vào, tổng số từ 5-10lít.
Nếu có dấu hiệu ho khạc kém, suy hô hấp, rối loạn ý thức, cần đặt nội khí quản, bơm bóng chèn trước khi rửa dạ dày.
Than hoạt 1g/kg trộn với 2g/kg cân nặng Sorbitol pha với lượng nước vừa đủ (5ml/kg cân nặng)
Trẻ dưới 1 tuổi thận trọng khi cho than hoạt và Sorbitol đề phòng nôn, sặc
+ Nếu người bệnh đến muộn sau 3 giờ thì xử trí như sau: Hồi sức hô hấp, đảm bảo huyết động là cơ bản.
Theo dõi chức năng sống liên tục trong 24 giờ đầu hoặc tới khi hồi phục.
Ðảm bảo thông khí: nếu có ho khạc kém, suy hô hấp hoặc rối loạn ý thức nặng thì đặt nội khí quản và thở máy.
Duy trì huyết áp, nếu có tụt huyết áp thì truyền dịch và nên đặt Catheter tĩnh mạch trung tâm đo CVP để xét bù dịch và sử dụng thuốc vận mạch.
+ Thăng bằng toan kiềm : điều chỉnh theo lâm sàng và xét nghiệm (Khí máu, điện giải đồ)
+ Tiết niệu: đảm bảo lượng nước tiểu tốt để tăng đào thải TTX qua nước tiểu.
+ Thăng bằng điện giải : Theo xét nghiệm điện giải đồ
+ Chưa có thuốc giải độc đặc hiệu.
+ Thuốc kháng men Cholinesterase: Edrophonium tĩnh mạch chậm, hoặc Neostigmine tiêm bắp hoặc tiêm dưới da, có thể dùng ở người bệnh liệt hô hấp nhẹ, đến sớm, tuy nhiên không thể thay thế các phương tiện hồi sức hô hấp.
5. TIÊN LƯỢNG VÀ BIẾN CHỨNG:
- Tiên lượng bệnh phụ thuộc vào nhiều yếu tố: hàm lượng độc chất hấp thu, thời gian từ khi khởi phát đến khi được điều trị, cơ sở vật chất y tế,…
- Với các trường hợp ngư dân ăn hải sản có chứa TTX ở trên tàu thuyền, nơi xảy ra ngộ độc xa các cơ sở y tế hoặc được phát hiện chậm thì rất dễ tử vong trước khi đến viện do không được cấp cứu kịp thời.
- Với liều độc chất cao, thường tử vong trong vòng 4 đến 6 giờ sau ngộ độc nếu không được cấp cứu kịp thời.
- Với người bệnh được đặt nội khí quản và thở máy kịp thời ,đầy đủ, sau 24 giờ đầu thường hồi phục tốt.
6. PHÒNG TRÁNH NGỘ ĐỘC TETRODOTOXIN:
- Biện pháp tốt nhất là không ăn các loại hải sản chứa TTX như cá nóc, con so, bạch tuộc vòng xanh,... Không chế biến và lưu trữ các sản phẩm từ các loại hải sản chứaTTX.
- Khi ăn phải hải sản nghi có chứa độc tố (có dấu hiệu tê môi, tê bàn tay): gây nôn và uống thuốc than hoạt ngay, đồng thời phả đến ngay các cơ sở y tế có điều kiện cấp cứu hồi sức để xử trí.
- Các tàu vận tải hoặc đánh cá, đặc biệt đánh cá xa bờ, mất nhiều giờ mới về được đất liền thì cần tập hợp thành các nhóm và có người được tập huấn về cấp cứu ban đầu (bao gồm các kỹ năng hồi sinh tim phổi, khai thông đường hô hấp và hỗ trợ hô hấp cơ bản) cùng các trang thiết bị cho các tình huống cấp cứu, trong đó có: than hoạt dạng nhũ, canun miệng hầu hoặc mũi hầu, bóng Ambu với Mask, Adrenalin
Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh
BÀI VIẾT KHÁC
