VÌ SAO TA MẤT KIỂM SOÁT? (Iskra Fileva Ph.D.)

Đôi khi, giữa những phút giây nóng nảy, ta lỡ buông những lời khiến bản thân day dứt mãi về sau. Có thể bạn đã nổi giận và nói ra điều làm tổn thương người khác, không thể rút lại được nữa. Có thể bạn đã dại dột đáp lại một bình luận trên mạng xã hội, rồi kéo theo một chuỗi tranh cãi dai dẳng, khiến cả buổi tối bị nhuốm màu u ám. Hoặc cũng có khi, dưới sự dẫn dắt của một đêm say mê cuồng nhiệt, bạn buông lời hứa với người tình mà trong lòng biết rõ sẽ không thể giữ lời.

Những khi như vậy, ta có cảm giác như chính cảm xúc đang điều khiển mình. Ta tự nhủ rằng mình bị khiêu khích, bị “bấm đúng nút,” và rồi… mất hết kiểm soát. Giữ bình tĩnh lúc đó dường như là điều không thể. Nhưng có thật là như thế không?

Dĩ nhiên, cảm xúc không dễ gì nghe theo lý trí. Ta không thể chỉ đơn giản ra lệnh cho bản thân bớt lo âu, sống cởi mở hơn, hay tự tin hơn, và thế là cảm xúc thay đổi. Điều này liên quan đến cách não bộ hoạt động – phần lớn cảm xúc bắt nguồn từ những quá trình vô thức mà ta không thể trực tiếp nhìn thấy hay điều khiển.

Tuy nhiên, ta không hoàn toàn bất lực với cảm xúc của mình – và ta biết điều đó. Chẳng hạn, nếu bạn đang có những suy nghĩ tiêu cực về người mình yêu thương, bạn biết mình có thể hướng sự chú ý sang những điều đáng yêu nơi họ, hoặc hình dung xem sẽ ra sao nếu mất họ. Cũng như vậy, cơn giận có thể dịu đi nếu ta đổi góc nhìn và tự hỏi: “Mình giận như vậy có đáng không? Chuyện này có thật sự quan trọng đến thế không? Cảm xúc này sẽ mang lại điều gì tốt đẹp chăng?”

Điều quan trọng hơn cả là: dù ta không thể xoay chuyển cảm xúc theo ý mình, thì hành động của ta vẫn nằm trong tầm tay. Bạn có thể không lập tức khiến mình bớt giận, bớt đau, hay bớt hân hoan, nhưng bạn vẫn có quyền chọn cách ứng xử trước cảm xúc ấy. Giữa người mộng du, người mất trí vì bệnh tật, và người đang bị cảm xúc lấn át – có một sự khác biệt rất lớn. Hai người đầu thật sự không kiểm soát được bản thân (và pháp luật cũng công nhận điều này). Nhưng người thứ ba – người đang bị cảm xúc chi phối – vẫn còn khá nhiều khả năng tự chủ, dù không mạnh mẽ như khi đầu óc bình tĩnh. Vấn đề là: việc giữ kiểm soát trong những lúc ấy có khó đến thế không?

Tôi cho rằng, cảm giác “khó kiểm soát” ấy xuất phát từ một điều giản dị: ta không thật sự muốn kiểm soát. Cái khó không nằm ở năng lực, mà nằm ở ý chí. Ta không giữ mình lại bởi vì ta không muốn giữ – ta muốn buông thả hoàn toàn.

Tình huống này khác hẳn với khi ta đối mặt một trở ngại bên ngoài. Khi gặp cản trở, ta có một mục tiêu rõ ràng, nhưng không đạt được vì thế giới không hợp tác. Ví dụ, bạn muốn chuyển đến sống ở Florida, nhưng không thể thuyết phục gia đình cùng đi. Hoặc bạn muốn mở cánh cửa, nhưng chìa khóa lại kẹt. Ở đây, bạn thật sự muốn đạt mục tiêu – chỉ là không thể.

Nhưng chuyện tự kiểm soát mình thì lại khác. Vấn đề không nằm ở chỗ bạn muốn giữ mình lại nhưng không làm nổi. Mà là trong khoảnh khắc đó, bạn không hề muốn kiểm soát gì cả. Bạn muốn cảm xúc dẫn dắt mình. Nhưng tại sao lại như vậy?

Bởi vì ta mường tượng trước phần thưởng ngắn hạn. Người đang giận hay bị tổn thương và muốn trút giận mong chờ một phần thưởng: cảm giác nhẹ nhõm, như thể dọn sạch rác rưởi trong lòng. Sự bùng nổ cảm xúc mang lại cảm giác “giải tỏa” – và ta thèm khát điều đó.

Tương tự, người đang ngây ngất sau lần đầu ân ái với một người mới, cảm thấy thôi thúc hứa hẹn về một tình yêu vĩnh cửu – không phải vì họ cố kiểm soát mà thất bại, mà là họ chẳng muốn kiểm soát gì cả. Ngày mai, mọi chuyện có thể sẽ khác. Những lời hứa kia có thể sẽ bị nuốt lời, gây tổn thương. Nhưng ngay lúc này, ta không muốn nghĩ đến điều đó. Ta chỉ muốn nói về tình yêu bất diệt. Và nếu thực sự muốn kiểm soát, thì thường là ta hoàn toàn có thể.

Những trường hợp như vậy cũng không giống với cái mà ta thường gọi là "ý chí yếu đuối." Ý chí yếu thường xảy ra khi bên trong ta có hai mong muốn mâu thuẫn nhau. Ta muốn hoàn thành công việc, nhưng cũng muốn tiếp tục xem phim trinh thám. Khi mong muốn hợp lý hơn không chiến thắng, ta gọi đó là yếu lòng.

Nhưng trong những tình huống tôi đang nói đến, không hề có sự giằng co nào trong nội tâm. Ta muốn bùng nổ – và chỉ muốn thế mà thôi. Có thể ta sẽ hối hận sau đó, nhưng lúc này, ta không màng tới hậu quả.

Vậy điều gì sẽ xảy ra nếu ta thật sự giữ mình lại? Dĩ nhiên, việc giữ kiểm soát luôn có cái giá – ít nhất là trong ngắn hạn. Nếu bạn cưỡng lại cơn thôi thúc hành động, bạn sẽ không nhận được “phần thưởng” ngay lập tức mà mình vẫn mong chờ. Và đó chính là lý do khiến bạn không muốn cưỡng lại.

Tự chủ không khó bởi vì cảm xúc có quyền năng ghê gớm nào đó như một cơn lốc xoáy cuốn phăng ta đến nơi ta chẳng mong muốn. Tự chủ khó là bởi vì ta chọn để cảm xúc điều khiển, hơn là tự mình nắm dây cương. Cảm xúc không phải là sức mạnh tự nhiên vượt ngoài kiểm soát, mà giống như một vị vua ứng cử, hứa hẹn ban phát phần thưởng nếu ta nhường ngôi. Và ta sẵn lòng trao chìa khóa vương quốc để nhận lấy những món quà ấy.

Nhưng tôi tin rằng, có những lý do rất chính đáng để ta nên giữ quyền làm chủ. Trước hết, là những rủi ro rõ ràng khi ta hành động bốc đồng, nông nổi, chưa kịp suy nghĩ thấu đáo – nơi một phút khoái lạc có thể phải đánh đổi bằng năm năm hối tiếc.

Không kém phần quan trọng, đó là phẩm giá của một con người biết kiểm soát chính mình. Đúng, chiều theo cảm xúc đôi khi mang lại phần thưởng, nhưng cũng dễ khiến ta cảm thấy mình bị cuốn đi, yếu ớt, bất lực. Mà bất lực chính là mất tự do. Ai lại muốn đánh mất tự do của mình?

Trước khi khép lại cuộc trò chuyện này, tôi muốn nhắc đến hai điều khiến vấn đề trở nên phức tạp hơn.

Thứ nhất: có một kiểu quá đà trong kiểm soát. Có người vì quá quen với việc giữ mình nên không còn khả năng sống tự nhiên, không thể để cảm xúc được bộc lộ chân thật. Điều này có thể bắt nguồn từ áp lực bên ngoài hoặc từ tính cách riêng của từng người.

Trong nhiều nền văn hóa, việc thể hiện cảm xúc – nhất là nơi công cộng – bị xem là không nên. Lý tưởng sống thời Victoria là một ví dụ điển hình: đề cao sự điềm tĩnh, kiểm soát bản thân đến mức người ta nhìn nhận những người lính trở về sau chiến tranh – khi họ hoảng loạn, xúc động – như mắc chứng hysteria (tâm thần). Tôi cho rằng nhiều người lớn lên trong kiểu giáo dục này, dù có muốn, cũng khó mà thật lòng diễn đạt cảm xúc. Điều đó cho thấy: lý tưởng kiểm soát bản thân cũng có mặt trái. Ta không nên tuyệt đối hóa nó trong mọi hoàn cảnh. Bởi vì… lính cũng cần được khóc.

Đôi khi, sự kìm nén không đến từ xã hội mà đến từ bên trong con người. Có người không thể nhảy múa chỉ vì họ không thể "tắt" cái cơ chế kiểm soát trong mình. (Trớ trêu thay, người như vậy có thể hứng đủ mặt tiêu cực của tự chủ – như cứng nhắc, mất tự nhiên – mà lại không gặt hái được lợi ích, vì ở những tình huống khác họ vẫn có thể hành xử bốc đồng như ai.)

Điều thứ hai tôi muốn nói đến: hiểu đúng về động lực. Như Oscar Wilde từng viết trong An Ideal Husband, đôi khi cái ta gọi là “tự chủ” thật ra chỉ là nỗi sợ. Có lúc, ta không buông mình theo cám dỗ không phải vì vững vàng, mà đơn giản vì… ta sợ. Wilde (qua lời nhân vật Sir Robert Chiltern nói với Lord Goring) đã thốt lên:

“Yếu đuối ư? Tôi phát ngán vì nghe đi nghe lại từ đó. Phát ngán vì chính mình cũng từng gán nó cho người khác. Yếu đuối ư? Arthur, anh thật sự tin rằng người ta nhượng bộ cám dỗ là vì yếu đuối sao? Tôi nói cho anh biết – có những cám dỗ khủng khiếp đến mức phải cần đến sức mạnh và lòng can đảm mới dám buông mình. Đặt cược cả cuộc đời chỉ trong một khoảnh khắc, đánh cược tất cả vào một lần tung xúc xắc, bất kể là quyền lực hay khoái lạc – không có gì yếu đuối ở đó cả. Đó là một thứ can đảm rùng rợn, khủng khiếp. Và tôi đã có can đảm ấy. Chiều hôm đó, tôi ngồi xuống viết cho Nam tước Arnheim bức thư mà giờ người phụ nữ kia đang giữ. Và y đã kiếm được ba phần tư triệu bảng từ thương vụ đó.”

Wilde có lý: đôi khi buông theo cám dỗ cần đến lòng dũng cảm. Có những khi kết quả của tự chủ và nỗi sợ lại giống hệt nhau – ta không hành động. Và khi điều đó xảy ra, thật khó để biết ta dừng lại vì bản lĩnh hay chỉ vì run rẩy.

Tuy nhiên, tôi tin rằng cuộc đời không thiếu cơ hội để thể hiện lòng can đảm. Vì vậy, nếu bạn muốn chứng minh mình dũng cảm, vẫn còn nhiều cách tốt hơn là đầu hàng trước một cám dỗ. Bởi lẽ, nếu không phải chính cám dỗ đang lôi kéo ta, thì sao ta không chọn một dịp khác để tỏ rõ lòng gan dạ?