Suy giảm nhận thức nhẹ (Mild Cognitive Impairment – MCI): Đặc điểm lâm sàng, nguyên nhân, chẩn đoán và tiên lượng

1. Khái niệm chung

Suy giảm nhận thức nhẹ (MCI) là tình trạng trung gian giữa quá trình lão hóa bình thường và sa sút trí tuệ (dementia). Tình trạng này đặc trưng bởi sự suy giảm một hoặc nhiều chức năng nhận thức (như trí nhớ, ngôn ngữ, sự chú ý, hoặc tư duy điều hành) vượt quá mức kỳ vọng theo độ tuổi, nhưng chưa đủ nặng để làm suy giảm đáng kể khả năng thực hiện các hoạt động hàng ngày.

Theo Hiệp hội Alzheimer, người bệnh MCI vẫn có khả năng độc lập trong sinh hoạt hàng ngày, tuy nhiên có nguy cơ cao tiến triển thành sa sút trí tuệ, đặc biệt nếu MCI liên quan đến Alzheimer.

2. Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nguyên nhân chính xác của MCI chưa được xác định hoàn toàn, song nhiều trường hợp có liên quan đến các thay đổi thoái hóa thần kinh, đặc biệt trong giai đoạn tiền lâm sàng của bệnh Alzheimer. Ngoài ra, các yếu tố có thể hồi phục như rối loạn giấc ngủ, trầm cảm, bệnh nội khoa mạn tính cũng có thể đóng vai trò.

Yếu tố nguy cơ bao gồm:

• Tuổi cao: Tỷ lệ mắc MCI tăng theo độ tuổi (60–64 tuổi: 6,7%; 80–84 tuổi: 25,2%).

• Yếu tố di truyền: Sự hiện diện của alen APOE-e4.

• Tiền sử gia đình có người mắc Alzheimer hoặc sa sút trí tuệ khác.

• Bệnh lý đi kèm: Tăng huyết áp, đái tháo đường, béo phì, trầm cảm, ngưng thở khi ngủ.

• Lối sống: Hút thuốc, ít hoạt động thể chất, chế độ ăn không lành mạnh.

• Trình độ học vấn thấp, giảm giao tiếp xã hội.

Ngoài ra, một số thuốc an thần, thuốc kháng histamin và thuốc kháng cholinergic có thể gây ra các triệu chứng giống MCI.

3. Biểu hiện lâm sàng

Triệu chứng điển hình của MCI là giảm trí nhớ ngắn hạn không phù hợp với tuổi. Các dấu hiệu có thể bao gồm:

• Thường xuyên quên đồ vật hoặc sự kiện gần đây.

• Đặt câu hỏi lặp lại.

• Gặp khó khăn khi theo dõi câu chuyện, chương trình truyền hình hoặc cuộc trò chuyện.

• Suy giảm khả năng tập trung hoặc ra quyết định.

Các dấu hiệu này khác với sự quên thông thường do tuổi tác (ví dụ: quên tên người quen nhưng nhớ ra sau đó, hoặc đôi khi quên thanh toán hóa đơn).

Nếu các triệu chứng trở nên nghiêm trọng hơn, như mất khả năng thực hiện các hoạt động hàng ngày, lặp đi lặp lại câu chuyện, mất phương hướng tại nơi quen thuộc, hoặc rối loạn ngôn ngữ, cần đánh giá khả năng tiến triển thành sa sút trí tuệ.

4. Chẩn đoán

Chẩn đoán MCI chủ yếu dựa trên:

• Tiền sử và triệu chứng lâm sàng (từ người bệnh và người thân).

• Thang đánh giá nhận thức: MMSE, MoCA...

• Khám thần kinh và trắc nghiệm tâm lý.

• Sàng lọc các nguyên nhân có thể điều trị: trầm cảm, rối loạn giấc ngủ, thiếu vitamin, bệnh lý tuyến giáp.

• Chẩn đoán hình ảnh (MRI, PET scan) và xét nghiệm dịch não tủy có thể được chỉ định khi nghi ngờ MCI do Alzheimer.

5. Tiên lượng và tiến triển

Không phải tất cả bệnh nhân MCI đều tiến triển thành sa sút trí tuệ. Theo Hiệp hội Alzheimer:

• 10–20% bệnh nhân ≥65 tuổi mắc MCI sẽ tiến triển thành sa sút trí tuệ trong vòng 1 năm.

• 30–50% bệnh nhân MCI liên quan Alzheimer sẽ tiến triển thành Alzheimer lâm sàng sau 5–10 năm.

• Tuy nhiên, một số trường hợp có thể ổn định hoặc cải thiện triệu chứng, đặc biệt nếu nguyên nhân có thể điều trị.

6. Điều trị

Hiện chưa có phương pháp điều trị đặc hiệu cho MCI không liên quan Alzheimer. Tuy nhiên, nếu MCI có liên quan đến giai đoạn sớm của bệnh Alzheimer, một số thuốc điều trị có thể được xem xét:

• Aducanumab (Aduhelm) và Lecanemab (Leqembi): Kháng thể đơn dòng nhắm vào β-amyloid, được FDA phê duyệt cho Alzheimer giai đoạn sớm.

Các biện pháp hỗ trợ lối sống đã được khuyến nghị bao gồm:

• Hoạt động thể chất đều đặn.

• Chế độ ăn lành mạnh: Giàu trái cây, rau, ngũ cốc nguyên hạt; giảm chất béo bão hòa; tăng cường omega-3.

• Hoạt động nhận thức: Đọc sách, giải đố, học kỹ năng mới.

• Tăng cường giao tiếp xã hội.

• Quản lý tốt bệnh lý nền (tăng huyết áp, đái tháo đường, rối loạn lipid máu...).

• Cải thiện giấc ngủ: Điều trị rối loạn giấc ngủ như ngưng thở khi ngủ, sử dụng melatonin, liệu pháp nhận thức – hành vi.

7. Phòng ngừa

Dù không thể phòng ngừa hoàn toàn MCI, một số chiến lược giúp giảm nguy cơ bao gồm:

• Duy trì hoạt động thể chất và tinh thần tích cực.

• Tránh lạm dụng rượu, thuốc lá.

• Kiểm soát tốt các yếu tố nguy cơ tim mạch.

• Tham gia các hoạt động có tính xã hội và mục tiêu cá nhân.