Đau đầu do nội tiết tố: Cơ chế bệnh sinh, biểu hiện lâm sàng và chiến lược điều trị

1. Tổng quan

Đau đầu do nội tiết tố là tình trạng đau đầu liên quan đến sự dao động nồng độ hormone giới tính, đặc biệt là estrogen, thường gặp ở phụ nữ trong các giai đoạn sinh lý như chu kỳ kinh nguyệt, thai kỳ, thời kỳ tiền mãn kinh – mãn kinh, hoặc khi sử dụng các chế phẩm nội tiết (như thuốc tránh thai). Tình trạng này thường biểu hiện dưới dạng đau nửa đầu có liên quan kinh nguyệt (menstrual migraine), hoặc đau đầu trong hội chứng tiền kinh nguyệt.

2. Cơ chế bệnh sinh

Sự biến động nội tiết tố, đặc biệt là giảm estrogen đột ngột, được cho là yếu tố trung tâm gây ra cơn đau đầu. Estrogen có vai trò điều hòa serotonin – chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến phản ứng đau. Sự giảm estrogen làm rối loạn tương tác với serotonin, từ đó kích hoạt hoạt động thần kinh và mạch máu liên quan đến đau đầu.

Ngoài ra, trong nghiên cứu năm 2012, liệu pháp hormone thay thế (HRT) và thuốc tránh thai nội tiết cũng được ghi nhận là có thể làm thay đổi ngưỡng gây đau đầu do ảnh hưởng đến trục nội tiết – thần kinh.

3. Biểu hiện lâm sàng

3.1. Thời điểm xuất hiện

• Đau nửa đầu liên quan đến kinh nguyệt: Khởi phát từ 2 ngày trước đến 3 ngày sau khi hành kinh, trùng với giai đoạn sụt giảm estrogen.

• Đau đầu tiền kinh nguyệt: Xuất hiện trước kỳ kinh, thường kèm theo các triệu chứng của hội chứng tiền kinh nguyệt.

3.2. Triệu chứng đi kèm

• Đau nửa đầu một bên, tính chất đau nhói hoặc dữ dội, kéo dài nhiều giờ đến vài ngày

• Buồn nôn, nôn

• Sợ ánh sáng (photophobia), sợ âm thanh (phonophobia)

• Một số trường hợp có thể kèm:

  • Mệt mỏi

  • Đau khớp

  • Rối loạn tiêu hóa (táo bón, giảm tiểu tiện)

  • Mụn trứng cá

  • Rối loạn cảm giác thèm ăn (thèm đường, sô cô la, rượu)

4. Các yếu tố nguy cơ và bối cảnh đặc biệt

4.1. Chu kỳ kinh nguyệt

Nồng độ estrogen giảm nhanh ngay trước khi hành kinh là nguyên nhân phổ biến nhất gây đau nửa đầu liên quan kinh nguyệt.

4.2. Thai kỳ

Đau đầu có thể xuất hiện trong tam cá nguyệt thứ nhất và thứ ba, khi hormone dao động mạnh. Tuy nhiên, một số trường hợp cho thấy triệu chứng cải thiện trong giai đoạn giữa và cuối thai kỳ khi estrogen được duy trì ổn định.

4.3. Giai đoạn tiền mãn kinh và mãn kinh

Thời kỳ này đi kèm với dao động hormone khó kiểm soát, dẫn đến gia tăng tần suất và cường độ đau đầu. Sau mãn kinh hoàn toàn, triệu chứng đau nửa đầu có xu hướng cải thiện ở nhiều phụ nữ.

4.4. Thuốc tránh thai nội tiết và HRT

• Một số bệnh nhân cải thiện triệu chứng khi dùng thuốc tránh thai nội tiết do ức chế rụng trứng và dao động hormone.

• Tuy nhiên, giai đoạn ngừng thuốc (placebo) có thể dẫn đến cơn đau do estrogen giảm đột ngột.

• Tương tự, liệu pháp hormone thay thế ở phụ nữ mãn kinh có thể ảnh hưởng đến cường độ đau đầu nếu không kiểm soát tốt nồng độ hormone.

5. Chiến lược điều trị

5.1. Điều trị triệu chứng cấp tính

Tùy vào mức độ đau, có thể lựa chọn các đường dùng:

Lưu ý: Triptan không nên dùng ở bệnh nhân có nguy cơ tim mạch cao.

5.2. Điều trị hỗ trợ và biện pháp không dùng thuốc

• Ngủ đủ giấc

• Tránh căng thẳng

• Chườm lạnh hoặc ấm vùng trán

• Tập yoga, thiền, chánh niệm

• Liệu pháp châm cứu

• Tinh dầu (oải hương, bạc hà) – tác dụng bổ trợ

5.3. Biện pháp phòng ngừa

Áp dụng cho bệnh nhân có ≥ 4 cơn đau/tháng hoặc ảnh hưởng lớn đến chất lượng sống:

6. Xử trí trong một số trường hợp đặc biệt

6.1. Thai kỳ và cho con bú

• Acetaminophen là lựa chọn an toàn được khuyến cáo.

• Không nên tự ý dùng triptan hoặc NSAIDs, đặc biệt trong tam cá nguyệt thứ ba.

• Tham khảo bác sĩ trước khi sử dụng bất kỳ thuốc hoặc thực phẩm chức năng nào.

6.2. Tiền mãn kinh – mãn kinh

• Cần đánh giá nguy cơ tim mạch và loãng xương trước khi dùng triptan hoặc HRT.

• Cân nhắc các phương pháp thay thế: thuốc chống trầm cảm, châm cứu, quản lý stress.

7. Khi nào cần khám chuyên khoa

Người bệnh cần đến cơ sở y tế khi:

• Cơn đau đầu xuất hiện mới sau tuổi 40

• Cường độ hoặc tần suất tăng dần

• Không đáp ứng điều trị thông thường

• Có dấu hiệu thần kinh khu trú kèm theo (liệt, nói khó…)

8. Kết luận

Đau đầu do nội tiết tố, đặc biệt là đau nửa đầu liên quan đến kinh nguyệt, là một vấn đề thường gặp ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản và tiền mãn kinh. Việc chẩn đoán và phân biệt rõ với các nguyên nhân khác là rất quan trọng để định hướng điều trị phù hợp. Chiến lược can thiệp bao gồm phối hợp giữa điều trị triệu chứng, dự phòng và điều chỉnh lối sống. Việc cá thể hóa điều trị theo chu kỳ nội tiết và yếu tố nguy cơ của từng bệnh nhân là cần thiết để đạt hiệu quả tối ưu.