✴️ Hướng dẫn xử lý các bệnh thông thường tại nhà thuốc: Đau họng

Nguồn Sách: Alison Blenkinsopp, Paul Paxton and John Blenkinsopp (2014). Symptoms in the Pharmacy - A Guide to management of common illnesses 7th.

Hầu hết mọi người bị đau họng không đi khám bác sĩ- chỉ khoảng 5% là có đi khám bác sĩ và nhiều người sẽ chọn tham khảo ýkiến của dược sĩ. Hầu hết đau họng đến nhà thuốc gây ra bởi nhiễm virus (90%), chỉ 1/10 các trường hợp là do nhiễm vi khuẩn, vì vậy điều trị bằng kháng sinh là không cần thiết trong hầu hết các trường hợp. Về mặt lâm sàng hầu như không thể phân biệt giữa 2 dạng trên. Phần lớn các nhiễm trùng là tự khỏi. Đau họng thường phối hợp với triệu chứng khác của cảm lạnh.

Một khi dược sĩ đã loại trừ được các tình trạng nghiêm trọng hơn, một thuốc OTC thích hợp có thể được khuyên dùng.

Ý NGHĨA CỦA CÂU HỎI VÀ CÂU TRẢ LỜI

Tuổi

Xác định bệnh nhân là ai sẽ ảnh hưởng đến lựa chọn điều trị và liệu rằng đến thăm khám bác sĩ chuyên khoa có cần thiết hay không. Nhiễm trùng họng do liên cầu (Vi khuẩn) thường gặp hơn ở trẻ em độ tuổi đến trường.

Thời gian

Hầu hết đau họng là tự khỏi và sẽ đỡ hơn trong vòng 7-10 ngày. Nếu đau họng trong thời gian dài hơn thì bệnh nhân nên được chuyển đến bác sĩ để được tư vấn thêm.

Mức độ nghiêm trọng

Nếu đau họng được mô tả là cực kì đau, đặc biệt không có các triệu chứng lạnh, ho, triệu chứng xuất tiết thì thăm khám bác sĩ chuyên khoa nên được khuyến cáo khi bệnh không cải thiện trong vòng 24-48 giờ.

Các triệu chứng liên quan

Lạnh, xuất tiết, ho có thể liên quan đến đau họng. Có thể có sốt và đau nhức chung  chung. Những triệu chứng đó phù hợp với nhiễm trùng nhẹ do virus có khả năng tự khỏi.

Khàn tiếng kéo dài hơn 3 tuần và khó khăn trong việc nuốt (khó nuốt) đều là dấu hiệu để đến thăm khám bác sĩ chuyên khoa.

Tiền sử bệnh

Có những cơn tái phát nhiễm trùng (viêm amidan) thì có nghĩa là việc đến thăm khám  bác sĩ chuyên khoa là tốt nhất.

Thói quen hút thuốc

Hút thuốc sẽ làm trầm trọng thêm đau họng, và nếu bệnh nhân có hút thuốc thì dược sĩ sau đó nên cung cấp lời khuyên và thông tin về việc cai thuốc lá.

Khảo sát cho thấy rằng hai phần ba những người hút thuốc muốn cai thuốc (Xem thêm “Cai nghiện thuốc lá” trong chương “Phòng tránh các bệnh tim mạch”).

Thuốc dùng hiện tại

Dược sĩ nên xác minh liệu thuốc nào bệnh nhân đã sử dụng để điều trị triệu chứng. Nếu một hoặc nhiều thuốc đang sử dụng mà không cải thiện thì nên xem xét giới thiệu bệnh nhân đến gặp bác sĩ.

Các đơn thuốc hiện tại bệnh nhân đang dùng rất quan trọng và dược sĩ nên hỏi bệnh nhân cẩn thận về các đơn thuốc đó. Thuốc xịt chứa steroid (ví dụ beclometason hoặc budesonid ) có thể gây ra khàn tiếng và nhiễm Candida họng và miệng. Nói chung, chứng có xu hướng gây ra triệu chứng đó khi sử dụng các thuốc đó ở liều cao. Nhiễm trùng này có thể ngăn ngừa bằng cách súc miệng với nước sau khi sử dụng thuốc xịt steroid. Kiểm tra xem kĩ thuật hít của bệnh nhân đã đúng chưa cũng rất quan trọng. Kỹ thuật không tốt với ống hít định liều có thể dẫn đến một lượng lớn thuốc hít vào lắng đọng ở mặt sau họng. Nếu bạn nghi ngờ vấn đề này, thảo luận với bác sĩ để xem liệu có cần bán cho bệnh nhân thiết bị hỗ trợ hít hoặc có lẽ đổi dạng hít khác có thể cần thiết.

Bất kì bệnh nhân nào dùng carbimazol và có biểu hiện đau họng nên được đến thăm khám bác sĩ chuyên khoa ngay lập tức. Một tác dụng không mong muốn hiếm gặp của carbimazol là mất bạch cầu hạt (ức chế sản xuất tế bào bạch cầu trong tủy xương). Nguyên tắc khuyên bệnh nhân đi khám bác sĩ cũng áp dụng cho bất kì thuốc nào có thể gây mất bạch cầu hạt. Đau họng ở những bệnh nhân này có thể là dấu hiệu đầu tiên của một nhiễm trùng đe dọa tính mạng.

Các triệu chứng cần ngay lập tức khuyên bệnh nhân đi khám bác sĩ

Khàn tiếng

Khàn tiếng là do viêm dây thanh ở thanh quản (viêm dây thanh quản). Viêm dây thanh quản thường gây ra bởi một nhiễm trùng virus có thể tự khỏi. Viêm dây thanh quản thường kết hợp đau họng và khàn, giảm âm lượng giọng nói. Kháng sinh không có giá trị và nên đưa ra các tư vấn để giảm triệu chứng (Xem phần “Quản lí” phía dưới) bao gồm hạn chế nói. Nhiễm trùng này thường được giải quyết trong vài ngày và thăm khám bác sĩ là không cần thiết.

Khi nhiễm trùng này xảy ra ở trẻ em, trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ, nó có thể gây ra viêm thanh khí phế quản cấp tính và gây khó khăn trong việc thở và thở rít. Trong tình huống này, thăm khám bác sĩ là cần thiết.

Khàn tiếng kéo dài hơn 3 tuần, đặc biệt là khi nó không liên quan đến một nhiễm trùng cấp tính, thăm khám bác sĩ là cần thiết. Có nhiều nguyên nhân gây nên khàn tiếng kéo dài, một số trong đó là nghiêm trọng. Ví dụ trong ung thư thanh quản, khàn tiếng có thể là triệu chứng sớm duy nhất. Một bác sĩ thường giới thiệu bệnh nhân đến một chuyên gia tai mũi họng để được chuẩn đoán chính xác hơn.

Khó nuốt

Khó khăn trong việc nuốt có thể xảy ra trong nhiễm trùng họng nặng. Nó có thể xáy ra khi có một áp xe phát triển trong khu vực amidan (viêm amidan mủ) là một biến chứng của viêm amidan. Điều này thường dẫn đến phải nhập viện, phẫu thuật dẫn lưu từ ổ áp xe có thể cần thiết và có thể dùng được kháng sinh liều cao đường tiêm. Chứng viêm các tuyến bạch cầu (tăng bạch cầu đa nhân do nhiễm trùng) là do virus và gây đau họng, bệnh thường tạo ra sự khó chịu đáng kể và có thể gây ra khó nuốt. Nếu nghi ngờ nguyên nhân này, đến thăm khám bác sĩ là cần thiết để chuẩn đoán chính xác.

Hầu hết đau họng nghiêm trọng sẽ gây khó chịu khi nuốt nhưng không khó khăn thực sự và không cần thiết thăm khám bác sĩ chuyên khoa trừ khi có những lí do khác liên quan. Khó nuốt, khi không liên quan đến đau họng, thăm khám bác sĩ chuyên khoa luôn luôn cần thiết.

Biểu hiện tại họng

Thường xuất hiện các đốm trắng, dịch tiết hoặc mủ trên amidan là một dấu hiệu để đến thăm khám bác sĩ hoặc có ý nghĩa trong việc phân biệt giữa nhiễm trùng do virus và do vi khuẩn tuy nhiên điều này không phải luôn như vậy. Thật không may, biểu hiện tại họng có thể như nhau trong cả 2 loại nhiễm trùng và đôi khi họng có thể gần như bình thường không có dịch tiết trong nhiễm khuẩn do liên cầu (Vi khuẩn).

Bệnh tưa miệng (nhiễm nấm Candida)

Một ngoại lệ không thể quên là nhiễm nấm Candida ( bệnh tưa miệng) tạo các mảng trắng. Tuy nhiên, chúng rất hiếm khi chỉ ở họng và thường gặp nhất ở trẻ em hoặc người cao tuổi. Bệnh tưa miệng là bệnh nhiễm trùng bất thường ở người trưởng thành trẻ tuổi và có thể liên quan đến những rối loạn nghiêm trọng hơn làm giảm hệ thống miễn dịch của cơ thể, ví dụ ung thư máu, HIV và hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải (AIDS), hoặc do sử dụng liệu pháp điều trị ức chế miễn dịch (ví dụ các steroid). Các mảng có thể nhìn thấy trong họng, trên nướu và lưỡi. Khi chúng được lấy ra, bề mặt bị trầy xước và viêm. Nên khuyên bệnh nhân đến thăm khám bác sĩ nếu nghi ngờ bệnh tưa miệng và họng có đau nhức.

Chứng viêm các tuyến bạch cầu

Chứng viêm các tuyến bạch cầu là nhiễm trùng họng do virus gây ra bởi virus Epstein- Barr. Nó được biết đến là virus có xu hướng làm bệnh nhân suy nhược sau vài tháng và liên quan đến hội chứng mệt mỏi mãn tính. Các bệnh nhiễm trùng thường xảy ra ở trẻ vị thanh niên và người trưởng thành trẻ tuổi, với tỉ lệ mắc cao nhất trong độ tuổi từ 14 đến 21. Nó được biết đến là “Bệnh gây ra do hôn nhau”. Đau họng nặng có thể xảy ra sau 1 hoặc 2 tuần khó chịu chung chung. Họng có thể có viêm đi kèm dịch tiết dạng kem. Có thể có khó nuốt vì họng bị đau. Các tuyến (hạch lympho) ở cổ và vùng nách có thể phì đại và mềm. Chẩn đoán có thể xác định bằng xét nghiệm máu mặc dù kết quả sẽ không dương tính cho đến khi 1 tuần sau khi khởi phát bệnh. Kháng sinh không có giá trị điều trị; thực vậy nếu dùng Ampicillin trong khi nhiễm bênh, ban đỏ dạng sởi có thể xuất hiện trên 80% bệnh nhân. Điều trị nhằm mục tiêu giảm triệu chứng.

Khoảng thời gian điều trị

Bệnh nhân nên khám bác sĩ sau 1 tuần nếu đau họng không được cải thiện.

QUẢN LÍ

Hầu hết đau họng đều do virus và tự khỏi, với 90% bệnh nhân sẽ đỡ hơn trong vòng 1 tuần sau khi khởi phát triệu chứng. Dược sĩ có thể cung cấp cho bệnh nhân lựa chọn trong  các phương pháp điều trị nhằm làm giảm khó chịu và đau đớn cho đến khi nhiễm trùng giảm xuống. Thuốc giảm đau đường uống là lựa chọn đầu tay. Một tổng quan hệ thống cho thấy rằng các thuốc giảm đau thông thường (paracetamol, aspirin và ibuprofen) giảm đau rất hiệu quả trong đau họng. Các viên ngậm và kẹo ngậm có tác dụng làm dịu. Có một số bằng chứng cho rằng Bình xịt benzydamin có tác dụng giảm đau trong đau họng.

Thuốc giảm đau đường uống

Paracetamol, aspirin và ibuprofen đã được chứng minh trong các thử nghiệm lâm sàng giảm đau nhanh và hiệu quả trong đau họng. Một tổng quan hệ thống cho biết không có lợi ích khi thêm các thuốc giảm đau khác. Bệnh nhân có thể được khuyên dùng thuốc giảm đau thường xuyên để duy trì giảm đau. (Thảo luận về liều, tác dụng không mong muốn, thận trọng và chống chỉ định cho thuốc giảm đau thông thường, xem bài giảm đau). Các viên ngậm flurbiprofen được cấp phép dùng cho đau họng ở người lớn và và trẻ em từ 12 trở lên. Chúng chứa 8,75 mg flurbiprofen và một viên ngâm được mút hoặc hòa tan trong miệng mỗi 3-6 giờ nếu cần, dùng tối  đa 5 viên ngậm. Viên ngậm flurbiprofen có thể được sử dụng đến  3 ngày cho mỗi đợt điều trị.

Nước súc miệng và Bình xịt

Thuốc chống viêm (Ví dụ benzydamin)

Benzydamin là tác nhân chống viêm hấp thu được qua da và niêm mạc và được chứng minh có hiệu quả giảm đau và chống viêm ở miệng và họng. Các tác dụng không mong muốn thỉnh thoảng được báo cáo bao gồm tê và cảm giác kim châm trong miệng và họng. Bình xịt benzydamin có thể dùng cho trẻ em từ 6 tuổi trở lên, trong khi các nước súc miệng chỉ có thể được khuyến cáo cho trẻ trên 12 tuổi.

Gây tê tại chỗ (Ví dụ benzocain)

Benzocain và Lidocain có dưới dạng các thuốc xịt họng

Viên ngậm và kẹo ngậm

Viên ngâm và kẹo ngậm có thể được chia thành 3 loại

Khử trùng (Ví dụ Cetylpyridinium)

Chống nấm (Ví dụ Dequalinium )

Gây tê tại chỗ (Ví dụ Benzocain )

Viên ngậm và kẹo ngậm là dạng OTC phổ biến để điều trị đau họng, và nguyên nhân gây ra là virus, việc sử dụng chủ yếu các chế phẩm kháng khuẩn và kháng nấm là để làm dịu và làm ẩm họng. Viên ngậm có chứa Cetylpyridinium chlorid được biết có tác dụng kháng khuẩn.

Viên ngậm gây tê tạo chỗ sẽ làm tê lưỡi và họng và có thể giúp giảm đau nhức.

Benzocain có thể gây ra mẩn cảm và các phản ứng tương tự thỉnh thoảng được báo cáo.

Chú ý: Các viên ngậm trong họng có chưa Iod nên tránh sử dụng cho phụ nữ có thai vì chúng có khả năng ảnh hưởng đến tuyến giáp của thai nhi.

Các điểm quan trọng trong thực hành

Đái tháo đường

Nước súc miệng và thuốc súc miệng là phù hợp và có thể được khuyến cáo dùng. Trên thị trường có các chế phẩm kẹo ngâm không chứa đường, tuy nhiên hàm lượng đường không được xem là quan trọng khi sử dụng ngắn hạn.

Nước súc miệng và thuốc súc miệng

Bệnh nhân nên được nhắc rằng các loại nước súc miệng và thuốc súc miệng không được nuốt. Độc tính tiềm tàng của các thuốc không kê đơn loại này thấp và dường như nó sẽ không gây vấn đề khi nuốt chỉ một lượng nhỏ thuốc. Tuy nhiên, có nguy cơ nhỏ là nhiễm độc toàn thân khi nuốt chế phẩm có chứa iod. Các khuyến cáo của nhà sản xuất về việc sử dụng nước súc miệng này cần hay không cần pha loãng phải được xác minh trước khi dùng và dược sĩ cần tư vấn hợp lí cho bệnh nhân.

ĐAU HỌNG TRONG THỰC HÀNH

Ca 1

Một phụ nữ hỏi tư vấn về việc họng con trai chị ấy rất đau. Cậu bé 15 tuổi và đang nằm tại giường ở nhà. Chị ấy nói cậu bé có sốt và rằng chị ấy có thể nhìn thấy chất trắng kem ở mặt sau họng. Cậu bé lờ đờ và không ăn được vì họng rất đau. Đau họng bắt đầu từ 5 ngày trước và cậu bé nằm trên giường từ hôm qua. Các tuyến ở cổ của cậu bé có sưng.

Quan điểm của dược sĩ

Con trai của chị ấy nên được đến thăm khám bác sĩ là tốt nhất. Các triệu chứng ở thể  nặng và cậu bé ốm đến mức nằm trên giường. Bệnh viêm các tuyến bạc cầu rất phổ biến ở độ tuổi này và là có thể là nguyên nhân gây bệnh. Đồng thời, bạn có thể xem xét đề xuất Paracetamol ở dạng dung dịch hoặc siro để bé dễ nuốt. Các thuốc giảm đau hạ sốt sẽ rất hữu ích trong các trường hợp này.

Quan điểm của bác sĩ

Dược sĩ khuyến cáo đến khám bác sĩ là hợp lí. Mô tả cho thấy là một viêm amidan nặng, sẽ có thể gây ra bởi nhiễm virus hoặc vi khuẩn. Nếu là do virus, rất có khả năng là do bệnh viêm tuyến bạch cầu. Bác sĩ nên kiểm tra các ý kiến, mối lo lắng và mong muốn của cả mẹ  và con, sau đó giải thích các nguyên nhân có khả năng và điều trị. Thường không thể loại trừ nhiễm vi khuẩn (Liên cầu) ở giai đoạn này và kê đơn an toàn nhất là Penicillin đường uống hoặc Erythromycin nếu bệnh nhân dị ứng với Penicillin. Nếu có các xét nghiệm sẵn có, bác sĩ có thể dùng một miếng gạc quét dịch họng của cậu bé để xác định vi khuẩn nào gây bệnh. Nếu nhiễm trùng duy trì trong gần 1 tuần, xét nghiệm máu có thể xác định có tăng bạch cầu đơn nhân do nhiễm khuẩn hay không (Bệnh viêm các tuyến bạch cầu). Mặc dù không có biện pháp điều trị đặc hiệu cho bệnh viêm các tuyến bạch cầu, nhưng việc cho bệnh nhân biết cái gì đang xảy ra và khi nào thì có thể hồi phục hoàn toàn là hữu ích.

Ca 2

Một cô bé thiếu niên đi với mẹ vào quầy thuốc. Cô bé bị đau họng từ hôm qua. Họng có đỏ nhẹ. Mẹ cô bé nói với bạn rằng cô bé có sốt nhẹ suốt đêm. Cô bé cũng bị ngạt mũi và cảm thấy đau. Cô bé không gặp khó khăn khi nuốt và không dùng bất kì thuốc kê đơn hay OTC nào.

Quan điểm của dược sĩ

Có vẻ như cô bé này bị một bệnh đường hô hấp nhẹ. Các triệu chứng được mô tả có thể thuyên giảm trong vài ngày. Trong khoảng thời gian này, khuyên dùng một thuốc giảm đau toàn thân là hợp lí, có lẽ nên kết hợp với thuốc thông mũi.

Quan điểm của bác sĩ

Đánh giá của dược sĩ dường như là chính xác. Bởi vì cô bé có nghẹt mũi, nhiễm trùng do virus là có khả năng nhất. Nhiều bệnh nhân đến khám bác sĩ với triệu chứng tương tự với hi vọng chữa trị nhanh chóng bệnh bằng kháng sinh dù kháng sinh không có ý nghĩa trong bệnh nhiễm trùng như vậy.

Ca 3

Một người phụ nữ trung niên đến hỏi tư vấn về việc chồng bà cảm thấy khó chịu tại họng. Giọng nói chồng bà khàn khàn khoảng 1 tháng nay và đã thử nhiều loại viên ngâm và kẹo ngậm khác nhau nhưng không thành công. Chồng bà nghiện thuốc lá nặng (ít nhất một gói một ngày) hơn 20 năm và làm nghề lái xe buýt.

Quan điểm của dược sĩ

Người phụ nữ nên khuyên chồng đi khám bác sĩ. Các triệu chứng được mô tả không phải các dạng của nhiễm trùng họng nhẹ. Vì thời gian bị bệnh kéo dài và điều trị bằng các thuốc OTC đã không thành công, tốt nhất là ông chồng nên đến gặp bác sĩ để kiểm tra thêm.

Quan điểm của bác sĩ

Sự thay đổi liên tục giọng nói cùng với khàn tiếng, là một dấu hiệu để đến thăm khám chuyên gia tai mũi họng. Ông chồng nên kiểm tra dây thanh quản, việc kiểm tra đòi hỏi kỹ năng và thiết bị đặc biệt mà nhất là bác sĩ đa khoa không có thiết bị này. Có thể ông chồng có ung thư ở dây thanh quản, đặc biệt ông chồng nghiện hút thuốc nặng.

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

  facebook.com/BVNTP

  youtube.com/bvntp