Người Pháp di thực atisô vào Việt Nam từ thế kỷ 19. Mãi đến đầu thế kỷ 20 thì mới thấy có những báo cáo sử dụng atisô như một cây thuốc.
Atisô có một thân rễ to với một hệ thống rễ chằng chịt. Thân cây thẳng đứng, có rãnh, phân nhánh và dài từ 1 – 1,5m. Lá to rộng, xanh xám, xẻ thùy sâu, gân lá nổi, không có gai và có lông trắng ở mặt dưới.
Cụm hoa hình đầu, to hơn 10cm, mọc ở ngọn, màu đỏ tím hoặc tím lơ nhạt, lá bắc ngoài của cụm hoa rộng, dày và nhọn, đế cụm hoa nạc phủ đầy lông tơ, mang toàn hoa hình ống. Quả nhẵn bóng, màu nâu sẫm có mào lông.
Hoa atisô thường được dùng để ăn trong dân gian, tuy nhiên theo nghiên cứu của bác sĩ Goetz đăng trên tạp chí Phythothérapie thì phần chứa đầy đủ các hoạt chất nhất lại là các lá to trên thân cây.
Trong lá có chứa các acid phenolic (cynarin, acid cafeic (1%), các dẫn chất acid 1,5 dicafeoylquinin, acid 5-càeoylquinic), acid alcoolic (acid malic, citric, succinic), flavonoid (luteolin, apigenic), đường, muối kali và magne chiếm 15% khối lượng lá khô và đặc biệt là sự hiện diện của hợp chất sesquiterpen lactone (cynaropicrin) không có trong hoa, quả, rễ.
Ngoài ra trong một số nghiên cứu gần đây, dịch chiết atisô từ lá có khả năng kháng nấm (candida albicans, aspergillus niger) mạnh nhất so với dịch chiết từ hoa và thân.
Công dụng của atisô
Các thử nghiệm in vivo (trên động vật và người) cho thấy atisô có tác dụng kích thích gan mật, chống sỏi mật, lợi niệu, chống ngộ độc gan, hạ lipid máu do ức chế enzyme chuyển hóa HMG CoA reductase (góp phần chống béo phì), gia tăng chuyển hóa và lợi niệu.
Đối với tác dụng chống độc gan, sự hiện diện đồng thời của cynarin, muối khoáng và sesquiterpen lactone là cần thiết. Các chất này giúp kích thích tái tạo tế bào gan.
Tuy atisô gia tăng bài tiết mật giúp tiêu hóa nhưng không được sử dụng trong trường hợp tắc nghẽn ống dẫn mật. Như vậy những người bị viêm gan siêu vi, ngộ độc gan do dùng nhiều thuốc có hại cho gan, mỡ máu cao, tiêu hóa kém do thiếu acid mật nên dùng atisô
Liều dùng thông thường là 4 – 9g thuốc mỗi ngày, các dạng bào chế trên thị trường cũng được sử dụng với liều tương đương trong việc chống lại cholesterol máu cao.
Cách sử dụng đơn giản nhất là lấy 20g toàn bộ lá phơi khô, cắt vừa đun sôi với 1 lít nước trong 10 phút, uống dần trong ngày. Để bảo quản và sử dụng lâu, nước sắc thuốc này có thể được đem đi cô trên bếp đến khi còn khoảng 20ml, bảo quản trong tủ lạnh. Mỗi ngày dùng 25 giọt trước mỗi bữa ăn.
Mặc dù hoa atisô không có tác dụng tái tạo tế bào gan (do không chứa cynaropicrin) nhưng cũng có tác dụng chống ngộ độc gan, chống oxy hóa, lợi niệu và lợi mật. Một nghiên cứu gần đây cho thấy tác dụng chống oxy hóa của atisô không hề bị giảm đi khi đun nóng.
Hoa atisô được dùng để chế biến món ăn
Món ngon tuyệt vời nhất của atisô có lẽ là chân giò hầm (hoặc chỉ chọn móng). Bông atisô loại non, rửa sạch, chẻ dọc, bỏ phần nhụy hoa bên trong. Phần cuống hoa giữ lại, cắt mỏng. Giò heo (hoặc móng) rửa sạch, chặt miếng vừa ăn ướp nước mắm, bột nêm khoảng 30 phút cho ngấm, sau đó cho vào hầm với nước sôi.
Khi giò heo hơi mềm, cho bông atisô và cuống hoa vào tiếp tục hầm đến khi giò heo mềm rục, nêm nếm lại vừa ăn, cho thêm hạt tiêu và ngò. Món này dùng nóng cùng nước mắm sống với ớt sừng trâu cắt lát, rất mát, thích hợp vào những ngày nắng nóng bức.
Atisô dồn cua: lấy 2 chén thịt cua trộn với 1 chén pho-mát thái vuông nhỏ, hành tây thái nhỏ, ớt xanh và muối. Hòa mayonnaise, nước chanh và vài giọt sốt Tabasco lại, trộn vào với cua. Lấy những lá li ti ở giữa atisô ra. Dồn cua vào giữa atisô.
Để atisô dồn xong vào khuôn cạn và đổ nước nóng chung quanh atisô lên đến 1inch. Dùng giấy bóng lọc lại và nướng trong lò vừa trong 30 phút hoặc đến khi nóng đều.
Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh
