Melatonin: Hiệu quả, an toàn và các vấn đề liên quan đến việc lạm dụng

1. Giới thiệu

Melatonin là một hormone nội sinh được tổng hợp chủ yếu bởi tuyến tùng ở não, đóng vai trò quan trọng trong điều hòa nhịp sinh học và chu kỳ thức – ngủ của cơ thể. Trong thực hành lâm sàng, melatonin được sử dụng dưới dạng bổ sung đường uống nhằm hỗ trợ giấc ngủ, điều chỉnh rối loạn nhịp sinh học (circadian rhythm disorders) và cải thiện một số triệu chứng liên quan đến mất ngủ hoặc lệch múi giờ (jet lag).

Mặc dù melatonin được sử dụng rộng rãi như một sản phẩm bổ sung không kê đơn, các nghiên cứu gần đây đã đặt ra một số quan ngại liên quan đến tính an toàn, liều lượng và chất lượng sản phẩm thương mại, đặc biệt trong các chế phẩm dạng viên nhai hoặc kẹo dẻo.

2. Liều lượng sử dụng và sai lệch trong sản phẩm bổ sung

Melatonin không được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) phân loại là thuốc mà là thực phẩm bổ sung (dietary supplement). Điều này đồng nghĩa với việc sản phẩm không bắt buộc phải tuân thủ các tiêu chuẩn nghiêm ngặt về thử nghiệm lâm sàng, định lượng hoạt chất, hay kiểm soát chất lượng như thuốc kê đơn.

Một số phân tích cho thấy hàm lượng melatonin thực tế trong các sản phẩm có thể dao động từ 74% đến 347% so với liều ghi trên nhãn. Điều này làm tăng nguy cơ dùng quá liều không chủ ý, đặc biệt với các dạng bào chế hấp dẫn như kẹo dẻo – vốn dễ bị nhầm lẫn với kẹo thông thường, nhất là ở trẻ em.

3. Tác dụng phụ khi sử dụng quá liều melatonin

Melatonin liều cao có thể gây ra một số tác dụng không mong muốn:

• Buồn ngủ quá mức, giảm tỉnh táo: Có thể ảnh hưởng đến hoạt động học tập, làm việc hoặc điều khiển phương tiện.

• Ác mộng, rối loạn giấc ngủ nghịch lý: Đặc biệt khi liều dùng không phù hợp với thời điểm sinh lý tiết melatonin.

• Rối loạn tiêu hóa: Bao gồm đau bụng, buồn nôn hoặc tiêu chảy.

• Hạ huyết áp: Là một tác dụng sinh lý ít gặp nhưng có thể nghiêm trọng ở người cao tuổi, làm tăng nguy cơ té ngã.

• Ức chế sản xuất melatonin nội sinh: Ở trẻ em, việc dùng liều cao trong thời gian dài có thể làm giảm khả năng sản xuất tự nhiên của cơ thể, dẫn đến phụ thuộc melatonin ngoại sinh.

Ngoài ra, do melatonin được chuyển hóa chủ yếu qua gan (enzyme CYP1A2), việc dùng liều cao có thể gây gánh nặng chuyển hóa và làm tăng nguy cơ tương tác thuốc, đặc biệt ở người đang sử dụng các thuốc được chuyển hóa cùng hệ enzym (ví dụ: warfarin, theophyllin, fluvoxamine…).

4. Liều dùng khuyến nghị và thời điểm sử dụng

Liều melatonin hiệu quả để điều chỉnh nhịp sinh học thường dao động 0,1 – 0,3 mg, trong khi phần lớn các sản phẩm trên thị trường chứa từ 3 – 10 mg, tức cao hơn 10 – 30 lần so với mức cần thiết.

Thời điểm sử dụng melatonin cũng ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị. Sử dụng quá trễ vào ban đêm hoặc không theo chu kỳ sinh học có thể làm lệch nhịp nội sinh, gây rối loạn giấc ngủ thêm trầm trọng.

5. Rủi ro đặc biệt ở trẻ em

Trẻ em có nguy cơ cao bị quá liều melatonin do:

• Dạng bào chế dễ tiếp cận (kẹo dẻo)

• Không có khả năng tự điều chỉnh liều lượng

• Cơ chế điều hòa hormone chưa hoàn thiện

Một số báo cáo chỉ ra việc sử dụng melatonin liều cao kéo dài ở trẻ có thể làm chậm phát triển chức năng sinh lý tự nhiên, ảnh hưởng đến dậy thì và chức năng sinh sản sau này. Khuyến cáo lâm sàng hiện nay chỉ nên dùng melatonin cho trẻ khi có chỉ định rõ ràng từ bác sĩ chuyên khoa.

6. Rủi ro liên quan đến chất lượng sản phẩm

Các sản phẩm melatonin có thể chứa:

• Chất gây ô nhiễm: Kim loại nặng, thuốc trừ sâu, vi khuẩn

• Tạp chất không được công bố: Steroid, thuốc an thần, các chất cấm

• Chênh lệch định lượng: Như đã đề cập, sai số có thể lên đến hàng trăm phần trăm

Do đó, người tiêu dùng cần ưu tiên các sản phẩm đã được kiểm định độc lập (ví dụ: USP Verified, NSF Certified) và tránh mua từ các nguồn không rõ ràng hoặc quảng cáo quá mức trên mạng xã hội.

7. Khi nào cần tham khảo bác sĩ

Người dùng nên ngưng sử dụng melatonin và tham khảo ý kiến bác sĩ nếu xuất hiện:

• Buồn ngủ quá mức vào ban ngày

• Ác mộng, rối loạn giấc ngủ gia tăng

• Đau đầu thường xuyên

• Rối loạn tiêu hóa dai dẳng

• Có bệnh lý gan hoặc đang sử dụng thuốc chuyển hóa qua gan

• Trẻ em sử dụng melatonin kéo dài mà không có theo dõi y khoa

8. Kết luận

Melatonin là một chất bổ sung có tiềm năng trong hỗ trợ điều trị rối loạn giấc ngủ, nhưng không nên lạm dụng hoặc sử dụng không có kiểm soát. Việc dùng liều cao, không đúng thời điểm hoặc trong thời gian dài có thể gây nhiều tác dụng phụ và nguy cơ lâu dài, đặc biệt ở người cao tuổi và trẻ em. Việc sử dụng melatonin nên có hướng dẫn chuyên môn, đặc biệt khi dùng cho mục đích điều trị y khoa như rối loạn nhịp sinh học, mất ngủ mãn tính hoặc rối loạn giấc ngủ trong rối loạn phát triển thần kinh.