Phân nhạt màu: Nguyên nhân, chẩn đoán và hướng xử trí

1. Đại cương

Phân bình thường có màu nâu nhờ sự hiện diện của muối mật do gan sản xuất và bài tiết qua hệ thống dẫn mật vào ruột. Phân nhạt màu, phân trắng hoặc có màu đất sét là biểu hiện không đặc hiệu nhưng có thể liên quan đến các rối loạn trong hệ thống gan – mật – tụy. Khi lưu thông mật bị gián đoạn hoặc gan không sản xuất đủ dịch mật, màu sắc của phân sẽ thay đổi theo hướng nhạt màu, là dấu hiệu cần được đánh giá lâm sàng và cận lâm sàng một cách thận trọng.

2. Cơ chế bệnh sinh

Gan bài tiết dịch mật vào ống mật để giúp tiêu hóa chất béo và đào thải bilirubin. Khi dòng chảy mật bị cản trở, muối mật không tới được ruột non và không được đào thải ra ngoài qua phân. Điều này dẫn đến tình trạng phân có màu nhạt hoặc màu đất sét, đồng thời có thể đi kèm vàng da do tăng bilirubin huyết.

3. Nguyên nhân phân nhạt màu

3.1. Do thuốc

Một số thuốc có thể gây viêm gan do thuốc hoặc ảnh hưởng đến dòng chảy mật:

• NSAIDs (ibuprofen, naproxen)

• Thuốc tránh thai

• Một số kháng sinh

• Steroid đồng hóa

Phân nhạt màu trong các trường hợp này thường thoáng qua và phục hồi khi ngưng thuốc.

3.2. Bệnh lý gan

Viêm gan do virus (HAV, HBV, HCV)

Gây tổn thương tế bào gan, làm giảm sản xuất hoặc bài tiết mật.

Viêm gan do rượu

Tình trạng viêm gan liên quan đến tiêu thụ rượu mạn tính, có thể tiến triển thành xơ gan hoặc suy gan.

• Điều trị: ngưng rượu, bổ sung dinh dưỡng và vitamin, corticosteroids hoặc pentoxifylline trong một số trường hợp. Ghép gan được xem xét nếu tiến triển suy gan.

Xơ gan mật nguyên phát (Primary Biliary Cholangitis – PBC)

Bệnh tự miễn gây tổn thương các ống mật nhỏ trong gan.

• Điều trị: ursodeoxycholic acid, cholestyramine để giảm ngứa, bổ sung vitamin tan trong dầu (A, D, E, K), canxi phòng ngừa loãng xương.

3.3. Tắc nghẽn đường mật

Sỏi mật

Cản trở dòng chảy mật. Có thể điều trị nội khoa (ursodiol), hoặc phẫu thuật lấy sỏi khi cần.

Viêm xơ chít đường mật nguyên phát (Primary Sclerosing Cholangitis – PSC)

Bệnh viêm mạn tính gây xơ hóa và hẹp hệ thống đường mật trong và ngoài gan.

• Điều trị: tương tự PBC, có thể kết hợp ức chế miễn dịch (azathioprine, cyclosporin). Một số trường hợp cần can thiệp mở rộng ống mật hoặc ghép gan.

Hẹp đường mật sau phẫu thuật

Biến chứng sau cắt túi mật hoặc phẫu thuật gan – mật.

• Điều trị: đặt stent hoặc phẫu thuật sửa chữa.

Khối u đường mật hoặc tụy

Gây tắc nghẽn dòng chảy mật. Có thể lành tính hoặc ác tính.

• Điều trị: phẫu thuật, xạ trị, hóa trị tùy thuộc bản chất và giai đoạn u.

U nang đường mật

Có thể tự thoái triển hoặc cần can thiệp phẫu thuật nếu gây tắc nghẽn.

4. Biến chứng

Biến chứng thường gặp nhất liên quan đến phân nhạt màu là vàng da – biểu hiện của tăng bilirubin máu, đặc biệt trong các trường hợp tắc mật.

• Vàng da toàn thân, củng mạc

• Phân nhạt màu đi kèm nước tiểu sậm màu

• Ngứa do ứ muối mật

5. Phân nhạt màu ở trẻ em

Nguyên nhân có thể lành tính (thực phẩm màu sáng) hoặc nghiêm trọng như:

• Chế độ ăn đơn thuần sữa

• Tắc ống mật (ví dụ: teo đường mật bẩm sinh)

• Rối loạn chức năng gan

• Tác dụng phụ của thuốc (thuốc xổ chứa bari, thuốc kháng acid)

Khuyến nghị: Trẻ có phân nhạt màu kéo dài cần được đánh giá chuyên khoa để loại trừ các bệnh lý gan – mật nghiêm trọng, đặc biệt trong giai đoạn sơ sinh và nhũ nhi.

6. Chẩn đoán

Các phương tiện cận lâm sàng giúp xác định nguyên nhân:

• Xét nghiệm máu: men gan, bilirubin, chức năng gan tổng hợp, dấu hiệu viêm.

• Hình ảnh học:

  • Siêu âm bụng

  • CT scan bụng

  • MRCP (cộng hưởng từ mật tụy) – đánh giá chi tiết hệ thống đường mật

• Các xét nghiệm bổ sung: xét nghiệm virus viêm gan, tự kháng thể nếu nghi bệnh tự miễn

7. Tiên lượng

Tiên lượng phụ thuộc nguyên nhân. Các tình trạng cấp tính có thể phục hồi hoàn toàn nếu được điều trị kịp thời. Tuy nhiên, các bệnh lý mạn tính như xơ gan, PSC hoặc ung thư đường mật có thể diễn tiến nặng và cần can thiệp dài hạn hoặc ghép gan.

8. Phòng ngừa

• Tiêm chủng viêm gan A và B

• Hạn chế rượu bia

• Tuân thủ chỉ định thuốc, tránh lạm dụng các thuốc ảnh hưởng chức năng gan

• Chế độ ăn cân bằng, nhiều chất xơ, giảm mỡ bão hòa và đường tinh luyện

9. Khuyến cáo lâm sàng

• Phân nhạt màu là dấu hiệu cảnh báo cần được theo dõi và đánh giá cẩn thận, đặc biệt khi đi kèm vàng da, nước tiểu sậm màu, ngứa hoặc sụt cân.

• Mọi trường hợp phân nhạt màu kéo dài hoặc tái diễn cần được thăm khám bởi bác sĩ chuyên khoa tiêu hóa hoặc gan – mật để xác định nguyên nhân và điều trị sớm.