Tăng cân không do tăng lượng ăn vào: Các nguyên nhân bệnh lý thường gặp

Tăng cân không chủ ý, đặc biệt khi không liên quan đến chế độ ăn uống hoặc mức độ vận động thể lực, có thể là biểu hiện của một số rối loạn bệnh lý tiềm ẩn. Việc nhận diện đúng nguyên nhân góp phần quan trọng trong định hướng điều trị và cải thiện chất lượng cuộc sống người bệnh. Dưới đây là một số nguyên nhân bệnh lý thường gặp gây tăng cân:

1. Suy giáp (Hypothyroidism)

Suy giáp là tình trạng tuyến giáp giảm sản xuất hormone, dẫn đến giảm chuyển hóa cơ bản. Người bệnh có thể tăng cân, kèm theo các triệu chứng như mệt mỏi, nhạy cảm với lạnh, táo bón, khô da, trầm cảm và rụng tóc. Chẩn đoán dựa vào định lượng TSH và FT4 trong huyết thanh. Điều trị bằng hormone giáp tổng hợp (levothyroxine) giúp cải thiện triệu chứng và kiểm soát cân nặng.

2. Rối loạn trầm cảm (Depression)

Trầm cảm có thể làm thay đổi hành vi ăn uống, giảm hoạt động thể chất và tăng tiết cortisol – một hormone liên quan đến tích trữ mỡ bụng. Một số thuốc điều trị trầm cảm (như mirtazapine, tricyclics, SSRIs...) cũng có thể gây tăng cân. Việc điều trị cần phối hợp giữa thuốc, trị liệu tâm lý và can thiệp lối sống.

3. Rối loạn giấc ngủ

Thiếu ngủ làm tăng nồng độ ghrelin (hormone kích thích cảm giác đói) và giảm leptin (hormone tạo cảm giác no), dẫn đến tăng cảm giác thèm ăn, đặc biệt với thực phẩm giàu năng lượng. Ngoài ra, thiếu ngủ mạn tính gây rối loạn chuyển hóa glucose và tăng nguy cơ béo phì.

4. Giai đoạn tiền mãn kinh và mãn kinh

Sự suy giảm estrogen trong thời kỳ mãn kinh góp phần làm thay đổi phân bố mỡ, đặc biệt tăng tích lũy mỡ vùng bụng. Rối loạn giấc ngủ, thay đổi tâm trạng, bốc hỏa cũng ảnh hưởng đến hành vi ăn uống và hoạt động thể chất. Can thiệp bao gồm điều chỉnh chế độ ăn, tăng cường vận động và điều trị thay thế hormone nếu phù hợp.

5. Hội chứng Cushing

Tăng tiết cortisol nội sinh hoặc ngoại sinh (do thuốc) gây béo phì kiểu trung tâm (mặt tròn, bụng to, tay chân gầy), rạn da đỏ tím, yếu cơ và tăng huyết áp. Nguyên nhân thường gặp là u tuyến yên tiết ACTH hoặc tăng tiết ACTH ngoại biên. Điều trị tùy theo nguyên nhân bao gồm phẫu thuật, xạ trị hoặc thuốc kháng cortisol.

6. Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS)

PCOS là rối loạn nội tiết thường gặp ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản, với đặc trưng là rối loạn kinh nguyệt, cường androgen (mụn, rậm lông) và đề kháng insulin. Tăng cân và khó giảm cân là triệu chứng thường gặp. Quản lý PCOS bao gồm giảm cân, sử dụng metformin, thuốc tránh thai phối hợp hoặc các thuốc chống androgen.

7. Suy tim sung huyết

Tăng cân nhanh (1–2,5 kg/tuần) có thể là biểu hiện của ứ dịch trong suy tim sung huyết. Kèm theo đó là các dấu hiệu như phù ngoại vi, khó thở, mệt mỏi, nhịp tim nhanh. Theo dõi cân nặng hằng ngày là một phần quan trọng trong quản lý người bệnh suy tim để phát hiện sớm đợt mất bù.

8. Hội chứng ngưng thở khi ngủ (Obstructive Sleep Apnea – OSA)

OSA đặc trưng bởi tình trạng tắc nghẽn đường thở trong lúc ngủ, gây ngáy to, ngủ không yên và buồn ngủ ban ngày. Béo phì là yếu tố nguy cơ chính, nhưng OSA cũng làm rối loạn chuyển hóa và tăng cân do rối loạn nội tiết (leptin, ghrelin). Điều trị bằng CPAP (Continuous Positive Airway Pressure) hoặc phẫu thuật nếu cần thiết.

9. Phù (Edema)

Tăng cân do giữ nước có thể liên quan đến các bệnh lý tim mạch, thận, gan hoặc phổi. Phù thường thấy ở chi dưới, mặt hoặc vùng bụng, kèm cảm giác nặng nề và căng tức. Điều trị bao gồm kiểm soát nguyên nhân nền và sử dụng thuốc lợi tiểu nếu thích hợp.

10. Hội chứng chuyển hóa (Metabolic Syndrome)

Đây là tổ hợp các yếu tố nguy cơ tim mạch bao gồm: béo bụng, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu và rối loạn dung nạp glucose. Người bệnh thường tăng cân, đặc biệt vùng bụng, mà không có triệu chứng rõ ràng. Điều trị bao gồm thay đổi lối sống, điều chỉnh chế độ ăn, tăng cường hoạt động thể lực và dùng thuốc khi cần thiết.

11. Đái tháo đường

Đặc biệt trong điều trị đái tháo đường type 2, một số thuốc như insulin, sulfonylurea có thể gây tăng cân do tích lũy mỡ và ăn nhiều hơn để tránh hạ đường huyết. Quản lý bệnh hiệu quả đòi hỏi sự phối hợp giữa thuốc, dinh dưỡng, luyện tập và theo dõi sát cân nặng.

12. Corticosteroids

Sử dụng corticosteroids (dạng uống hoặc tiêm) để điều trị các bệnh viêm mạn tính như hen, viêm khớp... có thể gây giữ nước, tăng cảm giác đói và tích mỡ trung tâm. Tác dụng này phụ thuộc vào liều lượng và thời gian sử dụng. Cần dùng liều thấp nhất có hiệu quả trong thời gian ngắn nhất có thể.

13. Thuốc điều trị khác

Một số thuốc có thể gây tăng cân do nhiều cơ chế: kích thích thèm ăn, giảm chuyển hóa cơ bản, giữ nước hoặc ảnh hưởng đến hormone. Các nhóm thuốc thường liên quan bao gồm:

• Thuốc chống trầm cảm (như mirtazapine, amitriptyline)

• Thuốc chống loạn thần (như olanzapine, risperidone)

• Thuốc điều trị động kinh (như valproate)

• Thuốc tránh thai

• Thuốc chẹn beta (trong điều trị tăng huyết áp)

Khi tăng cân xuất hiện sau khi bắt đầu dùng thuốc, người bệnh nên trao đổi với bác sĩ để đánh giá lại chỉ định và tìm lựa chọn thay thế phù hợp.

Kết luận

Tăng cân không chủ ý có thể là dấu hiệu cảnh báo các bệnh lý nội khoa hoặc rối loạn nội tiết nghiêm trọng. Việc phát hiện sớm và xác định nguyên nhân nền là rất cần thiết để có kế hoạch điều trị phù hợp, tránh hậu quả lâu dài về tim mạch, chuyển hóa và chất lượng sống. Bệnh nhân nên được thăm khám y tế nếu tăng cân nhanh, dai dẳng hoặc kèm theo các triệu chứng bất thường.