Teo não: Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán và điều trị

1. Khái niệm

Teo não (cerebral atrophy) là tình trạng mất khối lượng mô não do sự thoái hóa hoặc chết đi của các tế bào thần kinh (nơron) và/hoặc sự mất kết nối giữa các nơron. Tình trạng này có thể xảy ra khu trú ở một vùng hoặc lan tỏa toàn bộ não, tùy thuộc vào nguyên nhân nền. Mặc dù hiện tượng mất nơron xảy ra sinh lý theo tuổi tác, teo não bệnh lý tiến triển nhanh hơn, gây rối loạn chức năng thần kinh nghiêm trọng.

• Teo não khu trú: ảnh hưởng một vùng nhất định, biểu hiện rối loạn chức năng khu trú.

• Teo não lan tỏa: ảnh hưởng toàn bộ não bộ, liên quan đến suy giảm chức năng nhận thức toàn thể.

2. Triệu chứng lâm sàng

Triệu chứng của teo não phụ thuộc vào vùng não bị ảnh hưởng và mức độ tổn thương:

• Sa sút trí tuệ (dementia): mất trí nhớ, rối loạn tư duy, giảm khả năng học tập và suy giảm chức năng điều hành (lập kế hoạch, tổ chức).

• Rối loạn ngôn ngữ: khó diễn đạt hoặc hiểu ngôn ngữ (aphasia).

• Co giật (seizures): do hoạt động điện bất thường lan tỏa trong não.

• Thay đổi hành vi và cảm xúc: lo âu, trầm cảm, giảm kiểm soát cảm xúc.

3. Nguyên nhân gây teo não

Teo não có thể là hậu quả của nhiều bệnh lý thần kinh, chấn thương hoặc nhiễm trùng:

3.1. Nguyên nhân do chấn thương

• Đột quỵ: tắc nghẽn hoặc vỡ mạch máu não làm thiếu máu cục bộ, gây chết tế bào thần kinh.

• Chấn thương sọ não: do tai nạn, ngã, va đập – dẫn đến hoại tử hoặc mất mô não.

3.2. Nguyên nhân do bệnh lý thần kinh

• Bệnh Alzheimer: sa sút trí tuệ thoái hóa, gây mất dần các nơron và synapse; chiếm 60–80% các trường hợp sa sút trí tuệ ở người cao tuổi.

• Bại não (cerebral palsy): rối loạn vận động khởi phát từ bào thai do tổn thương não sớm.

• Bệnh Huntington: bệnh di truyền gây thoái hóa tiến triển hệ thần kinh trung ương, đặc trưng bởi rối loạn vận động và suy giảm nhận thức.

• Rối loạn bạch cầu (leukodystrophy): nhóm bệnh di truyền ảnh hưởng đến myelin – bao phủ sợi trục thần kinh, gây rối loạn trí tuệ và vận động từ thời thơ ấu.

• Đa xơ cứng (multiple sclerosis): bệnh tự miễn, phá hủy bao myelin, làm gián đoạn dẫn truyền thần kinh, có thể dẫn đến teo não theo thời gian.

3.3. Nguyên nhân do nhiễm trùng

• HIV/AIDS: ảnh hưởng hệ thần kinh trung ương gián tiếp qua các độc tố do virus hoặc đồng nhiễm (ví dụ toxoplasmosis).

• Viêm não: do HSV, virus West Nile, Zika hoặc tự miễn – gây tổn thương trực tiếp mô não.

• Giang mai thần kinh: hậu quả của giang mai không được điều trị triệt để, ảnh hưởng nhu mô và màng não.

4. Các yếu tố nguy cơ và dự phòng

Một số nguyên nhân của teo não có thể phòng ngừa được:

• Quan hệ tình dục an toàn (phòng tránh HIV, giang mai)

• Đội mũ bảo hiểm, thắt dây an toàn (phòng ngừa chấn thương sọ não)
  Tuy nhiên, các bệnh lý di truyền như Huntington hoặc leukodystrophy chưa có phương pháp phòng ngừa hiện nay.

5. Chẩn đoán

Chẩn đoán teo não dựa trên lâm sàng kết hợp các phương pháp hình ảnh học:

• Chụp cắt lớp vi tính (CT Scan): cho thấy hình ảnh não bị thu nhỏ, các rãnh và não thất giãn rộng.

• Chụp cộng hưởng từ (MRI): cung cấp hình ảnh chi tiết hơn về cấu trúc mô não, có khả năng xác định vùng teo khu trú.

Các xét nghiệm bổ sung như xét nghiệm huyết thanh, dịch não tủy, đánh giá chức năng nhận thức (MMSE, MoCA) có thể cần thiết để xác định nguyên nhân nền.

6. Điều trị

Điều trị teo não phụ thuộc nguyên nhân, chủ yếu tập trung vào kiểm soát tiến triển và điều trị triệu chứng:

7. Tiên lượng

Tiên lượng của bệnh nhân bị teo não phụ thuộc vào nguyên nhân nền và mức độ tổn thương:

• Bệnh Alzheimer: tuổi thọ trung bình sau chẩn đoán là 4–8 năm.

• Bệnh đa xơ cứng: nếu kiểm soát tốt, bệnh nhân có thể có tuổi thọ gần như bình thường.

• Các nguyên nhân tiến triển nhanh (viêm não cấp, đột quỵ lớn) có thể đe dọa tính mạng nếu không được xử trí kịp thời.

8. Kết luận

Teo não là hệ quả của nhiều tình trạng bệnh lý khác nhau gây tổn thương cấu trúc và chức năng hệ thần kinh trung ương. Việc phát hiện sớm, xác định nguyên nhân chính xác và điều trị nguyên nhân nền đóng vai trò then chốt trong việc kiểm soát triệu chứng và cải thiện chất lượng sống cho người bệnh. Hình ảnh học thần kinh và các công cụ đánh giá chức năng nhận thức là những phương tiện thiết yếu trong quá trình chẩn đoán và theo dõi tiến triển bệnh.