Tổng quan về hormone và vai trò sinh lý trong cơ thể người

1. Giới thiệu

Hormone là các chất hóa học được tiết ra từ các tuyến nội tiết, di chuyển trong tuần hoàn máu và truyền tín hiệu đến các mô, cơ quan để điều hòa hoạt động sinh lý và chuyển hóa. Dù thường được chú ý trong các giai đoạn như dậy thì, thai kỳ hoặc tiền mãn kinh, hormone thực tế ảnh hưởng đến hầu hết các chức năng sống hàng ngày, bao gồm tâm trạng, giấc ngủ, trao đổi chất, sinh sản, miễn dịch và điều hòa đường huyết.

2. Hệ thống nội tiết và các tuyến chính

Hệ thống nội tiết bao gồm nhiều tuyến nội tiết quan trọng như: vùng dưới đồi, tuyến yên, tuyến giáp, tuyến ức, tuyến thượng thận, tuyến tụy, buồng trứng (ở nữ) và tinh hoàn (ở nam). Các tuyến này hoạt động như một mạng lưới liên kết chặt chẽ, tiết hormone theo cơ chế phản hồi nội môi.

3. Vai trò sinh học của một số hormone chính

3.1. Estrogen

• Nguồn gốc: Chủ yếu do buồng trứng tiết ra; một phần nhỏ từ tuyến thượng thận và mô mỡ.

• Chức năng: Điều hòa chu kỳ kinh nguyệt, phát triển đặc điểm sinh dục thứ phát ở nữ, duy trì sức khỏe xương, ảnh hưởng đến chuyển hóa lipid, chức năng thần kinh, gan và tim mạch.

• Ở nam giới: Estradiol – một dạng của estrogen – được tổng hợp từ testosterone và có vai trò trong sức khỏe xương và chức năng sinh dục.

3.2. Testosterone

• Nguồn gốc: Tinh hoàn (nam), buồng trứng và tuyến thượng thận (nữ).

• Chức năng: Phát triển đặc điểm sinh dục thứ phát ở nam giới, điều hòa khối lượng cơ và xương, chức năng sinh dục, duy trì ham muốn tình dục.

• Suy giảm theo tuổi: Mức testosterone giảm dần ở cả hai giới, liên quan đến giảm libido, yếu cơ, rối loạn giấc ngủ và giảm mật độ xương.

3.3. Cortisol

• Nguồn gốc: Tuyến vỏ thượng thận.

• Chức năng: Điều hòa đáp ứng với stress (phản ứng “chiến đấu – bỏ chạy”), chuyển hóa năng lượng (glucose, lipid, protein), điều hòa huyết áp và chức năng miễn dịch.

• Rối loạn: Tăng kéo dài gây suy giảm miễn dịch, tăng huyết áp, lo âu, trầm cảm; thiếu hụt có thể dẫn đến suy thượng thận.

3.4. Serotonin

• Nguồn gốc: Chủ yếu tổng hợp tại ruột (gần 90%), một phần trong não.

• Chức năng: Điều hòa tâm trạng, giấc ngủ, cảm giác đói, hoạt động tiêu hóa, chức năng sinh dục.

• Rối loạn: Thiếu serotonin liên quan đến trầm cảm, rối loạn lo âu và rối loạn giấc ngủ. Là tiền chất của melatonin (hormone điều hòa nhịp sinh học).

3.5. Dopamine

• Nguồn gốc: Tổng hợp tại vùng chất đen (substantia nigra) và vùng dưới đồi.

• Chức năng: Điều phối vận động, tâm trạng, khả năng học hỏi, và hệ thống khen thưởng.

• Liên quan bệnh lý: Mức thấp gây bệnh Parkinson; mất cân bằng liên quan đến nghiện, rối loạn tăng động (ADHD) và tâm thần phân liệt.

3.6. Progesterone

• Nguồn gốc: Buồng trứng (thể vàng), nhau thai (trong thai kỳ).

• Chức năng: Chuẩn bị nội mạc tử cung cho quá trình làm tổ, duy trì thai kỳ, ức chế co bóp tử cung.

• Ứng dụng: Progesterone hoặc dẫn xuất progestin được sử dụng trong liệu pháp tránh thai và hỗ trợ sinh sản.

4. Ứng dụng lâm sàng của hormone

4.1. Biện pháp tránh thai nội tiết tố

Sử dụng estrogen và/hoặc progestin để ức chế rụng trứng, tăng độ đặc chất nhầy cổ tử cung và ngăn làm tổ. Các dạng phổ biến:

• Viên uống hằng ngày

• Miếng dán tránh thai

• Vòng âm đạo

• Cấy dưới da

• Tiêm bắp (3 tháng/lần)

Chống chỉ định tương đối/cần thận trọng: phụ nữ béo phì, bệnh lý tim mạch, rối loạn đông máu, đau nửa đầu, ung thư vú, bệnh gan.

4.2. Liệu pháp hormone thay thế (HRT)

• Chỉ định: Giảm triệu chứng mãn kinh (bốc hỏa, mất ngủ, teo âm đạo), phòng ngừa loãng xương.

• Lưu ý: Nguy cơ tăng ung thư vú, huyết khối tĩnh mạch sâu, bệnh tim mạch nên cần cá thể hóa điều trị. Cân nhắc giữa lợi ích và nguy cơ, thời gian sử dụng ngắn hạn và liều thấp nhất có hiệu quả.

5. Kết luận

Hệ thống nội tiết đóng vai trò thiết yếu trong duy trì nội môi và điều hòa toàn bộ chức năng cơ thể. Sự mất cân bằng hormone – dù nhỏ – cũng có thể gây ra hậu quả lâm sàng đáng kể. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu bất thường và tiếp cận y tế kịp thời sẽ góp phần quan trọng trong việc kiểm soát và điều trị hiệu quả các rối loạn nội tiết.

Mọi can thiệp liên quan đến hormone, đặc biệt là liệu pháp thay thế hoặc tránh thai nội tiết, cần được chỉ định và theo dõi chặt chẽ bởi nhân viên y tế.