Tương tác thuốc – thực phẩm: Cảnh báo và hướng dẫn phòng ngừa trong thực hành lâm sàng

Tương tác giữa thuốc và thực phẩm là hiện tượng trong đó thành phần dinh dưỡng hoặc hoạt chất có trong thực phẩm làm thay đổi dược động học hoặc dược lực học của thuốc. Những thay đổi này có thể làm giảm hiệu quả điều trị, làm tăng độc tính hoặc gây ra các phản ứng bất lợi nghiêm trọng. Do đó, việc nhận diện và phòng tránh các tương tác thuốc – thực phẩm là yếu tố quan trọng trong thực hành y khoa nhằm đảm bảo an toàn và hiệu quả điều trị cho người bệnh.

Dưới đây là một số tương tác thuốc – thực phẩm phổ biến cần lưu ý:

1. Acetaminophen và rượu

• Tương tác: Rượu làm tăng độc tính trên gan của acetaminophen (paracetamol) thông qua cơ chế cảm ứng enzym chuyển hóa (CYP2E1), dẫn đến tăng sản xuất chất chuyển hóa độc NAPQI.

• Hậu quả: Nguy cơ hoại tử tế bào gan, đặc biệt ở người uống rượu mạn tính.

• Khuyến nghị: Tránh sử dụng acetaminophen đồng thời với rượu. Cần khai thác kỹ tiền sử sử dụng rượu ở bệnh nhân có chỉ định dùng thuốc này.

2. Kháng sinh (fluoroquinolone, tetracycline) và các sản phẩm từ sữa

• Tương tác: Ion calci, magnesi, nhôm và sắt trong sữa và thực phẩm bổ sung tạo phức với thuốc, làm giảm hấp thu ở ruột non.

• Thuốc liên quan: Ciprofloxacin, levofloxacin, doxycycline, tetracycline.

• Khuyến nghị: Tránh dùng các sản phẩm từ sữa và thuốc chứa khoáng trong vòng 2 giờ trước hoặc 6 giờ sau khi dùng kháng sinh này.

3. Bưởi và thuốc chuyển hóa qua CYP3A4

• Tương tác: Nước ép bưởi ức chế enzym CYP3A4 tại ruột non, làm giảm chuyển hóa bước đầu, tăng sinh khả dụng của thuốc.

• Thuốc liên quan: Thuốc chẹn kênh canxi (felodipine, nifedipine), statin (atorvastatin, simvastatin).

• Khuyến nghị: Tránh tiêu thụ bưởi hoặc nước ép bưởi trong thời gian sử dụng các thuốc này.

4. Phô mai già và chất ức chế MAO

• Tương tác: Thực phẩm giàu tyramine kết hợp với chất ức chế monoamine oxidase (MAOI) làm tăng tích tụ norepinephrine, dẫn đến cơn tăng huyết áp kịch phát.

• Thuốc liên quan: Phenelzine, tranylcypromine, isocarboxazid, selegiline.

• Khuyến nghị: Hạn chế hoặc tránh hoàn toàn các thực phẩm như phô mai ủ, rượu vang đỏ, cá trích muối, men bia, đậu fava.

5. Levothyroxine và thực phẩm

• Tương tác: Thức ăn làm giảm hấp thu levothyroxine qua đường tiêu hóa.

• Khuyến nghị: Uống levothyroxine vào buổi sáng lúc đói, ít nhất 30–60 phút trước bữa ăn. Tránh dùng đồng thời với sữa, cà phê, sắt hoặc canxi.

6. Spironolactone và cam thảo

• Tương tác: Cam thảo có hoạt tính giống mineralocorticoid, làm đối kháng tác dụng của spironolactone – một thuốc lợi tiểu giữ kali và đối kháng aldosterone.

• Hậu quả: Giảm hiệu quả điều trị suy tim hoặc hạ kali máu.

• Khuyến nghị: Tránh dùng thực phẩm và sản phẩm bổ sung có chứa cam thảo trong quá trình điều trị.

7. SSRI và rượu

• Tương tác: Rượu và thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có thể hiệp đồng gây ức chế thần kinh trung ương, tăng nguy cơ xuất huyết tiêu hóa.

• Thuốc liên quan: Fluoxetine, sertraline, citalopram, escitalopram.

• Khuyến nghị: Tránh sử dụng rượu trong khi điều trị bằng SSRI.

8. Warfarin và thực phẩm chứa vitamin K

• Tương tác: Vitamin K đối kháng với tác dụng chống đông của warfarin.

• Thực phẩm liên quan: Cải xoăn, rau bina, bông cải xanh, súp lơ.

• Khuyến nghị: Không cần kiêng hoàn toàn nhưng cần duy trì lượng vitamin K ổn định hàng ngày. Bất kỳ thay đổi lớn trong chế độ ăn cần được báo với bác sĩ để điều chỉnh liều thuốc phù hợp.

9. Metronidazole và rượu

• Tương tác: Rượu tương tác với metronidazole gây phản ứng kiểu disulfiram.

• Triệu chứng: Buồn nôn, nôn, đỏ bừng mặt, co thắt bụng, tụt huyết áp.

• Khuyến nghị: Tránh uống rượu trong suốt thời gian điều trị và ít nhất 48 giờ sau liều cuối cùng.

Kết luận

Tương tác giữa thuốc và thực phẩm là một khía cạnh quan trọng nhưng thường bị bỏ qua trong quá trình kê đơn và tư vấn sử dụng thuốc. Việc nhận diện các tương tác này giúp đảm bảo hiệu quả điều trị, giảm thiểu nguy cơ xảy ra biến cố bất lợi và tăng cường sự tuân thủ điều trị của người bệnh. Nhân viên y tế cần tư vấn kỹ lưỡng cho người bệnh khi khởi trị thuốc mới, đặc biệt với những thuốc có chỉ số điều trị hẹp hoặc dễ bị ảnh hưởng bởi chế độ ăn.