MỘT GÓC NHÌN CÓ THỂ GIÚP BẠN NHẬN RA ĐIỀU GÌ THỰC SỰ QUAN TRỌNG

Chúng ta thường được dạy rằng hãy sống theo những giá trị của mình, nhưng điều đó không hề dễ dàng nếu ta không dành thời gian để suy ngẫm sâu sắc.

Đã bao giờ bạn cảm thấy ghen tị với ai đó trên mạng xã hội chưa? Có thể bạn nhìn thấy một người bạn đồng trang lứa làm được điều gì đó phi thường, và ngay lập tức rơi vào trạng thái chán nản vì dường như họ đang tiến xa hơn bạn quá nhiều? Hoặc có lẽ, một cột mốc quan trọng trong cuộc đời – như sinh nhật tròn tuổi – đã khiến bạn rơi vào khủng hoảng, hoang mang về cách mình đang sống? Hay đã bao giờ bạn cảm thấy mông lung trước những thay đổi lớn, như một cơ hội nghề nghiệp mới hay một cuộc chia tay?

Những trải nghiệm như thế này chẳng lạ lẫm gì với nhiều người. Và một lời khuyên thường được các nhà trị liệu hay huấn luyện viên đưa ra là: hãy nhắc nhở bản thân về những gì thực sự quan trọng với bạn. Hãy tập trung vào những giá trị cốt lõi, và bạn sẽ nhận ra rằng, những người mà bạn thực sự ngưỡng mộ không phải là những kẻ chỉ chăm chăm khoe khoang thành công trên mạng xã hội. Bạn cũng sẽ thấy rằng, ngay cả giữa cơn bão của những cột mốc lớn trong đời, vẫn có những điều trong cuộc sống giúp bạn bám trụ vững vàng.

Đây là một lời khuyên hay, nếu bạn thực sự biết rõ giá trị của mình là gì. Chẳng hạn, nếu điều bạn coi trọng nhất là gia đình, lòng trung thành và sự gắn kết, thì khi thấy ai đó vừa được thăng chức nhưng lại xa cách với con cái, có lẽ bạn sẽ nhận ra rằng, chẳng có lý do gì để ghen tị với họ cả. Hoặc nếu người yêu bạn nhận được một lời mời công việc trong mơ ở một nơi xa lạ, bạn sẽ nhìn lại những gì mình thực sự coi trọng, và hiểu rõ mối quan hệ này đáng giá thế nào, cũng như bạn sẵn sàng hy sinh điều gì vì nó.

Vấn đề là, không phải lúc nào chúng ta cũng biết rõ điều gì thực sự quan trọng, hay biết cách đặt chúng lên bàn cân với những điều khác.

Nghe thì có vẻ đơn giản: hãy tự hỏi mình xem giá trị của mình là gì! Chắc chắn bạn sẽ có câu trả lời. Hầu hết mọi người khi được hỏi "Giá trị của bạn là gì?" thường trả lời những điều quen thuộc như gia đình, tình bạn, sự nghiệp hay sức khỏe. Nhưng nếu bạn thực sự muốn dùng những giá trị này để soi chiếu cuộc sống và định hướng con đường phía trước, thì chỉ liệt kê chúng thôi là chưa đủ. Bạn cần hiểu sâu sắc hơn về chúng – về ý nghĩa thực sự của chúng đối với cuộc đời mình.

Lấy tình bạn làm ví dụ. Đúng, ai cũng coi trọng tình bạn. Nhưng điều đó có ý nghĩa gì trong cách bạn sống? Điều gì trong tình bạn mới thực sự quan trọng với bạn? Là sự đồng hành? Là chiều sâu của mối quan hệ? Là số lượng bạn bè? Là những phẩm chất nào trong một người bạn? Tương tự, thành công trong sự nghiệp có thể quan trọng, nhưng điều gì trong sự nghiệp khiến bạn thấy có ý nghĩa? Là chức danh hay mức lương? Là khả năng làm việc nhóm? Là cảm giác mình đang đóng góp vào điều gì đó đáng giá? Là việc được sử dụng những kỹ năng nào? Có vô vàn cách để định nghĩa tình bạn hay thành công, và bạn không thể chỉ suy nghĩ về chúng một cách mơ hồ, chung chung.

Vậy, làm thế nào để ta biết điều gì thực sự có ý nghĩa với mình, không chỉ chung chung mà còn cụ thể? Để trả lời câu hỏi này, trước hết ta cần hiểu giá trị thực sự là gì. Người ta thường nói về giá trị, giá trị gia đình, giá trị cá nhân, giá trị của thế hệ trẻ, giá trị doanh nghiệp… nhưng hiếm khi nào những khái niệm này được định nghĩa một cách rõ ràng.

Nếu tra từ “giá trị” trong từ điển, có thể bạn sẽ thấy nó được định nghĩa là niềm tin: coi trọng điều gì đó có nghĩa là tin rằng nó tốt đẹp và quan trọng. Nhưng nếu giá trị chỉ là niềm tin, thì chúng sẽ chẳng có mối liên hệ nào với cảm xúc như niềm vui, tình yêu hay niềm tự hào, cũng như chẳng gắn với những khao khát và động lực của ta. Và điều này có vẻ không đúng. Nếu giá trị thực sự là cốt lõi của cuộc sống, thì chúng phải là thứ chạm đến toàn bộ con người ta, cả lý trí lẫn cảm xúc.

Một định nghĩa khác, gần gũi hơn với đời sống, lại xem giá trị là cảm xúc. Nhưng cũng thật sai lầm khi nghĩ rằng giá trị chỉ đơn thuần là những rung động nhất thời, rằng coi trọng một điều gì đó chẳng qua chỉ là cảm giác gắn bó hay quan tâm đến nó. Cách hiểu này cũng chưa đủ, bởi con người có thể suy ngẫm về giá trị của mình, điều chỉnh chúng khi cần thiết và thậm chí thay đổi cách nhìn nhận theo thời gian.

Nếu ta muốn hiểu giá trị của mình một cách sâu sắc hơn, không chỉ để nhận diện mà còn để dùng chúng như kim chỉ nam cho những lựa chọn trong đời, thì ta cần một cách tiếp cận toàn diện hơn.

Thay vì xem giá trị là niềm tin hay mong muốn, ta có thể coi chúng là những mục tiêu đặc biệt, được điều hòa một cách hài hòa trong tâm lý. Nói một cách kỹ thuật, giá trị là những mục tiêu có tính ổn định, được ăn sâu vào cảm xúc, được lý trí chấp nhận và có tầm quan trọng trong cuộc sống, đồng thời có sự tương hỗ lẫn nhau.

Hãy quay lại với tình bạn để hiểu rõ hơn về định nghĩa này. Một người coi trọng tình bạn sẽ mong muốn có bạn bè và muốn duy trì những mối quan hệ ấy. Khi bạn bè thành công, họ cảm thấy vui; khi bạn bè tổn thương, họ buồn bã; khi được ở bên nhau, họ hạnh phúc; khi bị xa cách, họ hụt hẫng. Với họ, tình bạn là một yếu tố đáng để cân nhắc trong những quyết định lớn, chẳng hạn như việc có nên chuyển đến một thành phố xa xôi vì công việc hay không. Khi nhìn lại cuộc đời mình, họ sẽ xem chất lượng các mối quan hệ bạn bè là một thước đo quan trọng. Và hơn hết, những cảm nhận này không phải chỉ là cảm xúc nhất thời, mà là những giá trị có tính ổn định và bền vững theo thời gian.

Tóm lại, coi trọng một điều gì đó không chỉ là mong muốn nó, mà còn là cảm nhận về nó và tin rằng nó xứng đáng để ta cân nhắc khi ra quyết định hay đánh giá cuộc sống của mình. Nhìn theo cách này, ta có thể thấy rằng giá trị không phải là một thực thể đơn giản, mà là một sự kết hợp phức tạp giữa lý trí và cảm xúc.

Điều này dẫn đến hai hệ quả quan trọng. Thứ nhất, mọi thứ sẽ vận hành tốt hơn khi tất cả các yếu tố trong hệ thống giá trị của bạn cùng hòa hợp. Khi lý trí và cảm xúc mâu thuẫn, ta có thể gặp khó khăn trong việc thực hiện những giá trị mà mình đề ra. Ví dụ, nếu bạn coi trọng nghề giáo vì tin rằng giáo dục khoa học rất quan trọng, nhưng đồng thời bạn lại luôn cảm thấy mất kiên nhẫn và tức giận với học sinh, thì bạn sẽ khó mà theo đuổi giá trị này một cách trọn vẹn. Để những mục tiêu của mình có thể được thực hiện một cách suôn sẻ, bạn cần đảm bảo rằng tất cả “tay chèo” trong tâm lý của mình đang cùng hướng về một phía.

Thứ hai, không phải lúc nào bạn cũng có thể nhận thức rõ tất cả những phần cấu thành nên giá trị của mình. Sự chú ý của con người có giới hạn, và luôn có những khao khát, cảm xúc ẩn sâu mà ta chưa gọi tên được. Đáng tiếc thay, ngay cả những khía cạnh bị chôn vùi trong tiềm thức cũng có thể tác động đến ta – giống như một chiếc mỏ neo kéo con thuyền lại phía sau mà ta không hay biết. Những ai từng trải qua trị liệu tâm lý có lẽ không xa lạ với điều này. Các nhà trị liệu thường giúp bệnh nhân nhận diện những cảm xúc và mong muốn chưa được thừa nhận để họ có thể tiến về phía trước. Và không chỉ trong phòng trị liệu, đôi khi những người bạn thân hoặc anh chị em ruột cũng có thể chỉ ra cho ta thấy những điều đang cản trở mình mà ta chưa từng nhận ra.

Vậy, nếu giá trị là một điều phức tạp như thế, làm sao ta có thể xác định, định nghĩa và điều chỉnh chúng?

Một cách để bắt đầu là tự suy xét. Trong lịch sử, các triết gia luôn đề cao phương pháp này. Socrates từng nói: “Một cuộc đời không được suy xét thì không đáng sống.” Nhưng triết học truyền thống thường nhấn mạnh vào lý trí, trong khi giá trị không chỉ thuộc về tư duy mà còn liên quan đến cảm xúc, và đôi khi chúng không hiện diện rõ ràng trong ý thức. Nếu chỉ chú ý đến những gì bạn có thể diễn đạt bằng lời, bạn có thể bỏ lỡ những điều mình thực sự yêu nhưng không dám thừa nhận, hay những điều mình căm ghét nhưng đang tự lừa dối bản thân.

Vậy ta nên làm gì?

Để khơi dậy những điều ẩn sâu trong tâm hồn, ta có thể nhờ cậy đến trí tưởng tượng. Những thí nghiệm tư duy triết học có thể là một cách hữu ích. Hãy thử hình dung rằng bạn phải rời Trái Đất để đến sống trên một hành tinh khác, và bạn chỉ được mang theo một vài thứ trên con tàu không gian. Bạn sẽ chọn gì?

Tôi đoán rằng hầu hết chúng ta sẽ khăng khăng muốn mang theo những người thân yêu trước tiên. Nhưng sau đó thì sao? Âm nhạc? Dụng cụ thể thao? Một chú mèo hay một chú chó? Bất cứ điều gì bạn chọn cũng sẽ phản ánh những giá trị của bạn. Với tôi, có lẽ tôi sẽ mang theo cây đàn ukulele của mình, ý nghĩ về một cuộc sống không có âm nhạc khiến tôi cảm thấy thật trống rỗng (và cây đàn nhỏ bé này cũng không chiếm nhiều chỗ!). Điều đó khiến tôi nhận ra rằng, dù hiện tại có thể tôi chưa dành nhiều thời gian cho âm nhạc, nhưng nó thực sự là một phần quan trọng trong đời tôi. Những bài tập tưởng tượng như thế này có thể giúp bạn nhìn thấy những điều đang ẩn mình bên dưới lớp vỏ bề ngoài của suy nghĩ, từ đó hiểu rõ hơn điều gì mới thực sự có ý nghĩa với mình.

Ngoài ra, ta cũng nên để ý đến những tín hiệu từ cơ thể, những dấu hiệu của căng thẳng như chứng trào ngược dạ dày, đau đầu, hay mất ngủ, và cả những dòng chảy cảm xúc, chẳng hạn như sự buồn chán hoặc trạng thái “thăng hoa”. Nếu bạn đã cam kết theo đuổi một mục tiêu nào đó nhưng mỗi lần thực hiện, bạn chỉ thấy chán nản và liên tục ngó đồng hồ, thì đó có thể là dấu hiệu cho thấy bạn không thực sự coi trọng nó. Nếu việc đọc Tội ác và Hình phạt khiến bạn cảm thấy như đang chịu hình phạt, thì có lẽ bạn chỉ thích thú với ý tưởng hiểu Dostoyevsky, chứ không thực sự hứng thú với trải nghiệm đọc sách của ông. Ngược lại, trạng thái “thăng hoa” có thể mách bảo bạn đâu là những điều phù hợp với mình. Nếu bạn quên cả thời gian khi nhảy múa trong phòng khách, hay say sưa hát dưới vòi sen, có lẽ âm nhạc là một giá trị quan trọng mà bạn nên dành nhiều không gian hơn trong cuộc sống. Nếu bạn hoàn toàn chìm đắm vào việc nấu ăn, chơi khúc côn cầu hay sáng tác thơ haiku, đó là những dấu hiệu cho thấy những điều này đáng để bạn ưu tiên trong đời.

Khi hiểu sâu sắc hơn về bản chất của giá trị, bạn sẽ thấy rằng việc xác định giá trị của bản thân không chỉ đơn thuần là ngồi xuống và suy nghĩ. Bạn cần quan sát cách mình hành động dựa trên những giá trị đó, cũng như cách cảm xúc của bạn phản ứng khi bạn thực sự theo đuổi chúng. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng suy xét không có nghĩa là phải liên tục đặt câu hỏi về mọi thứ. Suy ngẫm quá nhiều có thể phản tác dụng, bởi nếu bạn cứ mãi tự hỏi mình thực sự coi trọng điều gì, bạn sẽ không còn đủ thời gian và năng lượng để thực sự sống theo những giá trị ấy. Vì thế, hãy hướng đến những khoảnh khắc suy ngẫm vừa phải, diễn ra một cách tự nhiên. Không có một quy tắc cứng nhắc nào về tần suất bạn nên suy ngẫm về giá trị của mình, nhưng ta có thể học hỏi từ những truyền thống lâu đời: đầu năm mới, ngày sinh nhật, hoặc những kỳ nghỉ là những thời điểm thích hợp để nhìn lại bản thân. Hình thành thói quen tự vấn vào những dịp này có lẽ sẽ hữu ích hơn nhiều so với việc chỉ chờ đến khi rơi vào khủng hoảng, bởi một tâm trí đang hỗn loạn hiếm khi có thể đánh giá bản thân một cách sáng suốt.

Nhận diện được những điều thực sự quan trọng và đặt chúng làm trung tâm cuộc sống không có nghĩa là bạn sẽ không bao giờ buồn bã, thất vọng hay ghen tị với người khác trên mạng xã hội, cũng không có nghĩa là bạn sẽ thoát khỏi mọi cơn khủng hoảng hiện sinh. Cuộc đời không phải lúc nào cũng thuận theo những gì ta mong muốn, sẽ luôn có những rào cản từ môi trường, từ người khác, và đôi khi là từ chính những giá trị mâu thuẫn bên trong ta. Nhưng tôi nhận thấy rằng, khi càng hiểu rõ điều gì là quan trọng với mình, tôi càng bớt lo lắng về những gì người khác đang làm và bớt hoang mang về những lựa chọn của mình trong quãng thời gian hữu hạn trên thế gian này.

Càng tập trung vào những điều thực sự có ý nghĩa, tôi càng có thêm sức mạnh để vượt qua thử thách.

Hiểu được điều gì thực sự quan trọng với toàn bộ con người bạn sẽ giúp bạn định hướng cuộc sống theo cách phù hợp nhất với bản thân, một cuộc sống phản ánh con người bạn và mang lại sự mãn nguyện từ sâu thẳm tâm hồn.

Nguồn: A philosophical approach can help you identify what truly matters | Tạp chí Psyche

First Steps, after Millet (1890) by Vincent van Gogh. Courtesy the Met Museum, New York