Ảnh hưởng của caffeine và các biện pháp làm giảm tác dụng phụ khi sử dụng quá mức

1. Tổng quan

Caffeine là một alkaloid có tác dụng kích thích hệ thần kinh trung ương, được tìm thấy tự nhiên trong cà phê, trà, ca cao và được bổ sung vào nhiều loại thực phẩm và đồ uống khác. Đây là chất được sử dụng phổ biến trên toàn cầu nhờ khả năng cải thiện mức độ tỉnh táo và tăng hiệu suất nhận thức. Tuy nhiên, khi tiêu thụ với liều lượng cao hoặc trong khoảng thời gian ngắn, caffeine có thể gây ra các tác dụng không mong muốn như mất ngủ, lo âu, bồn chồn, tim đập nhanh, thậm chí gây rối loạn nhịp tim.

2. Dược động học và thời gian tồn lưu của caffeine trong cơ thể

Sau khi uống, caffeine được hấp thu nhanh qua đường tiêu hóa và đạt nồng độ đỉnh trong huyết tương sau khoảng 30–60 phút. Thời gian bán hủy trung bình của caffeine dao động từ 3–7 giờ ở người trưởng thành khỏe mạnh, phụ thuộc vào yếu tố di truyền, chức năng gan, giới tính, tình trạng mang thai và việc sử dụng thuốc (ví dụ thuốc tránh thai, thuốc ức chế CYP1A2). Trong một số trường hợp, có thể mất đến 10 giờ hoặc lâu hơn để caffeine được đào thải hoàn toàn ra khỏi cơ thể thông qua quá trình chuyển hóa ở gan và bài tiết qua nước tiểu.

3. Biện pháp giảm nhẹ tác dụng phụ của caffeine

Hiện không có biện pháp can thiệp y học nào có thể loại bỏ nhanh caffeine khỏi cơ thể sau khi đã hấp thu. Tuy nhiên, một số phương pháp hỗ trợ sau có thể giúp giảm nhẹ các triệu chứng:

3.1. Ngưng ngay việc sử dụng caffeine

Khi xuất hiện các dấu hiệu như hồi hộp, run tay, bồn chồn hoặc khó ngủ, nên dừng ngay việc sử dụng các nguồn caffeine bao gồm: cà phê, trà, nước tăng lực, nước ngọt có ga, socola đen, một số kem và món tráng miệng. Ngoài thực phẩm, nhiều thuốc giảm đau không kê đơn (như aspirin kết hợp caffeine) và thực phẩm chức năng cũng chứa caffeine, cần được xem xét kỹ thành phần.

3.2. Uống đủ nước

Caffeine có thể gây lợi tiểu nhẹ ở những người chưa thích nghi, dẫn đến tiểu nhiều và nguy cơ mất nước nhẹ. Mất nước cũng có thể làm trầm trọng thêm cảm giác hồi hộp và mệt mỏi. Do đó, việc uống đủ nước trong ngày có thể giúp cải thiện các triệu chứng này.

3.3. Tăng vận động thể chất mức độ nhẹ

Hoạt động thể chất nhẹ như đi bộ, kéo giãn cơ hoặc thực hiện các bài tập thở sâu có thể hỗ trợ giải phóng lo lắng và cải thiện tuần hoàn, giúp tăng chuyển hóa và đào thải caffeine hiệu quả hơn.

3.4. Ăn thực phẩm giàu chất xơ, tiêu hóa chậm

Thức ăn giàu chất xơ (ngũ cốc nguyên hạt, các loại đậu, rau củ giàu tinh bột...) có thể làm chậm hấp thu caffeine nếu sử dụng cùng thời điểm, giảm bớt tác động kích thích lên hệ thần kinh trung ương. Việc ăn uống cũng có thể giảm cảm giác nôn nao hoặc bồn chồn do hạ đường huyết.

4. Ngưỡng an toàn và các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng dung nạp caffeine

Theo khuyến cáo của Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) và Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), liều caffeine an toàn ở người trưởng thành khỏe mạnh là tối đa 400 mg/ngày (tương đương khoảng 4 tách cà phê 240 mL). Tuy nhiên, ngưỡng dung nạp có thể thay đổi tùy thuộc vào:

• Tuổi, giới tính, cân nặng

• Tình trạng chức năng gan (do phụ thuộc vào enzyme CYP1A2)

• Tình trạng mang thai (phụ nữ mang thai nên giới hạn ở mức 200 mg/ngày để giảm nguy cơ sẩy thai, sinh non, hoặc trẻ nhẹ cân)

• Thuốc đang sử dụng (thuốc tránh thai, thuốc ức chế men gan làm tăng thời gian tồn lưu caffeine)

• Trẻ em và vị thành niên nên hạn chế tối đa hoặc tránh sử dụng do nguy cơ ảnh hưởng đến sự phát triển hệ thần kinh.

5. Nguy cơ ngộ độc caffeine và các dấu hiệu cảnh báo

Ngộ độc caffeine thường gặp khi sử dụng liều rất cao trong thời gian ngắn, chủ yếu qua các sản phẩm tăng lực hoặc viên caffeine liều cao. Triệu chứng có thể bao gồm:

• Đánh trống ngực, loạn nhịp

• Co giật cơ, run tay

• Lo âu, hoảng loạn

• Tăng huyết áp, sốt

• Nôn ói, tiêu chảy, mất nước

• Khó thở, tức ngực, đau ngực

• Rối loạn tri giác (trong trường hợp nặng)

Trong các trường hợp có dấu hiệu ngộ độc nặng, cần đưa người bệnh đến cơ sở y tế gần nhất để được điều trị hỗ trợ, theo dõi huyết động và sử dụng than hoạt hoặc biện pháp lọc máu trong một số tình huống đặc biệt.

6. Kết luận

Caffeine là một chất kích thích thần kinh phổ biến, an toàn khi sử dụng hợp lý. Tuy nhiên, việc tiêu thụ quá mức có thể gây ra các tác dụng không mong muốn, ảnh hưởng đến giấc ngủ, tâm trạng và hệ tim mạch. Khi xuất hiện triệu chứng quá liều, không có phương pháp điều trị đặc hiệu nào ngoài việc hỗ trợ triệu chứng và theo dõi lâm sàng. Do đó, người dùng nên điều chỉnh liều lượng caffeine phù hợp với thể trạng cá nhân và hoàn cảnh cụ thể, đồng thời chú ý đến các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn. Trong mọi trường hợp nghi ngờ ngộ độc, cần tìm đến sự can thiệp y tế kịp thời.