Dị vật trực tràng: Nguyên nhân, biểu hiện lâm sàng, chẩn đoán và xử trí

1. Định nghĩa

Dị vật trực tràng (rectal foreign body) là tình trạng có một vật thể không sinh lý hiện diện trong lòng trực tràng hoặc đoạn thấp của ống hậu môn. Dị vật có thể xâm nhập từ đường hậu môn hoặc hiếm gặp hơn là do nuốt phải và di chuyển qua toàn bộ ống tiêu hóa trước khi mắc lại tại trực tràng. Đây là một cấp cứu ngoại khoa tiềm tàng, cần được chẩn đoán và xử trí sớm để phòng ngừa các biến chứng nguy hiểm như thủng ruột, nhiễm trùng ổ bụng và hoại tử ruột.

2. Nguyên nhân

Dị vật trực tràng có thể có nhiều nguồn gốc khác nhau. Trong đó, nguyên nhân phổ biến nhất là do xâm nhập từ hậu môn, bao gồm:

• Dụng cụ hoặc đồ vật sử dụng với mục đích tình dục

• Thực phẩm có hình trụ dài (rau, củ, quả)

• Chai lọ, nến hoặc vật dụng sinh hoạt

• Tai nạn y khoa (gãy đầu ống thụt)

• Hành vi bạo lực hoặc tấn công tình dục

• Vô tình nuốt phải (rất hiếm gặp)

3. Đối tượng nguy cơ

Các nhóm đối tượng có nguy cơ cao mắc dị vật trực tràng bao gồm:

• Trẻ nhỏ

• Bệnh nhân rối loạn tâm thần

• Người có hành vi tình dục không an toàn

• Nạn nhân bị bạo hành tình dục

• Bệnh nhân cao tuổi bị suy giảm nhận thức

• Người tự ý thực hiện thủ thuật tại nhà

4. Biểu hiện lâm sàng

Nhiều trường hợp dị vật trực tràng không có triệu chứng rõ ràng, đặc biệt ở trẻ nhỏ hoặc người có rối loạn tâm thần, dẫn đến chẩn đoán chậm trễ. Một số biểu hiện lâm sàng có thể bao gồm:

• Đau bụng âm ỉ hoặc dữ dội

• Buồn nôn hoặc nôn

• Chảy máu trực tràng

• Sốt (gợi ý nhiễm trùng hoặc viêm phúc mạc)

• Rối loạn đại tiện hoặc bí trung đại tiện

• Sờ thấy khối bất thường qua thăm khám trực tràng

Trường hợp có thủng ruột hoặc viêm phúc mạc có thể sờ thấy bụng mềm, phản ứng thành bụng hoặc cảm ứng phúc mạc.

5. Khi nào cần đến cơ sở y tế?

Cần thăm khám y tế ngay lập tức khi:

• Có tiền sử đặt dị vật qua đường hậu môn

• Xuất hiện triệu chứng đau bụng, chảy máu hậu môn, sốt

• Nghi ngờ có dị vật trực tràng dù chưa có biểu hiện rõ

• Dị vật không thể tự loại bỏ hoặc đã cố gắng lấy dị vật tại nhà nhưng không thành công

6. Chẩn đoán

6.1. Khai thác bệnh sử

• Dị vật đã tồn tại trong bao lâu?

• Bệnh nhân có tiền sử rối loạn tâm thần, hành vi nguy cơ hoặc từng có dị vật trước đó?

• Có tự ý lấy dị vật tại nhà hay không?

6.2. Khám lâm sàng

• Quan sát hậu môn: tìm kiếm vết rách, bầm tím hoặc tổn thương niêm mạc

• Thăm khám trực tràng bằng tay: đánh giá vị trí, kích thước, tính chất của dị vật

• Nội soi hậu môn – trực tràng (nếu dị vật không nằm sâu)

6.3. Cận lâm sàng

• Chụp X-quang bụng không chuẩn bị để xác định vị trí, kích thước, hình dạng dị vật, và tìm khí tự do trong ổ bụng (gợi ý thủng ruột)

• CT bụng (nếu nghi biến chứng nhưng X-quang không rõ)

• Xét nghiệm máu (bạch cầu, CRP, chức năng gan thận, điện giải đồ) trong trường hợp nghi nhiễm trùng hoặc cần phẫu thuật

7. Nguyên tắc xử trí

7.1. Dị vật ở vị trí thấp, dễ tiếp cận

• Có thể thực hiện lấy dị vật tại phòng thủ thuật bằng phương pháp nội soi ống mềm hoặc dùng tay, dụng cụ gắp sau gây tê tại chỗ hoặc an thần nhẹ

• Trong trường hợp dị vật có hiệu ứng hút với thành ruột, có thể cần chèn ống thông nhỏ để cân bằng áp lực âm trước khi rút

7.2. Dị vật lớn hoặc nằm sâu trong trực tràng

• Cần gây mê toàn thân

• Có thể lấy qua đường hậu môn bằng dụng cụ chuyên biệt hoặc kết hợp nội soi ống mềm

• Nếu thất bại hoặc nghi ngờ biến chứng: chỉ định phẫu thuật mở bụng, thường trong các tình huống như thủng ruột, hoại tử ruột, chảy máu nghiêm trọng

7.3. Sau khi lấy dị vật

• Soi đại tràng sigma kiểm tra tổn thương niêm mạc hoặc các tổn thương tiềm ẩn khác

• Kháng sinh dự phòng nếu có tổn thương niêm mạc hoặc nghi nhiễm trùng

8. Theo dõi sau can thiệp

Bệnh nhân cần được theo dõi các dấu hiệu biến chứng muộn như:

• Đau bụng, sốt, chảy máu tái phát

• Rối loạn tiêu hóa sau thủ thuật

• Viêm nhiễm hậu môn – trực tràng

Lưu ý: Nếu bệnh nhân được sử dụng thuốc an thần hoặc gây mê trong quá trình thủ thuật, cần tránh tự lái xe trong vòng 24 giờ sau đó.

9. Kết luận

Dị vật trực tràng là một tình trạng tiềm ẩn nguy cơ cao và cần được xử trí kịp thời bởi nhân viên y tế. Việc tiếp cận điều trị phải đảm bảo tính bảo mật, tôn trọng nhân phẩm người bệnh và tránh tái chấn thương. Đối với các trường hợp liên quan đến hành vi nguy cơ, cần phối hợp tư vấn tâm lý và đánh giá sức khỏe tâm thần khi cần thiết.