Estrogen: Vai trò sinh lý, lâm sàng và ứng dụng điều trị

1. Khái quát chung

Estrogen là một hormone steroid đóng vai trò thiết yếu trong hệ thống sinh sản, chủ yếu ở nữ giới, nhưng cũng hiện diện và thực hiện chức năng ở nam giới. Ngoài việc điều hòa hoạt động sinh dục, estrogen còn có ảnh hưởng đáng kể đến sức khỏe thần kinh, tim mạch, xương khớp và chuyển hóa.

2. Các loại estrogen chính

Có ba dạng estrogen nội sinh chính ở người:

• Estrone (E1): Là dạng estrogen chính ở phụ nữ sau mãn kinh, có hoạt tính yếu và có thể chuyển đổi thành các dạng khác khi cần thiết.

• Estradiol (E2): Là dạng mạnh nhất, chủ yếu ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản. Cả nam và nữ đều sản xuất estradiol.

• Estriol (E3): Dạng chính trong thai kỳ, đóng vai trò trong phát triển tử cung và chuẩn bị cho quá trình sinh nở.

3. Vai trò sinh lý của estrogen

Estrogen ảnh hưởng đến nhiều cơ quan và hệ thống:

• Buồng trứng: Thúc đẩy sự phát triển và trưởng thành của nang noãn.

• Tử cung: Tăng sinh nội mạc tử cung và điều hòa dịch nhầy cổ tử cung.

• Âm đạo: Duy trì độ dày biểu mô và độ ẩm.

• Vú: Tham gia vào phát triển mô tuyến vú và ngừng tiết sữa sau cai sữa.

• Hệ thần kinh: Góp phần điều hòa khí sắc và chức năng nhận thức.

• Xương: Ngăn ngừa mất xương bằng cách ức chế tái hấp thu xương.

• Tim mạch: Cải thiện lipid máu và bảo vệ chức năng nội mô mạch máu.

4. Biến thiên nồng độ estrogen

Nồng độ estrogen dao động theo:

• Chu kỳ kinh nguyệt

• Các giai đoạn sinh lý: dậy thì, thai kỳ, mãn kinh

• Tình trạng sức khỏe: béo phì, rối loạn ăn uống, bệnh nội tiết

Một số yếu tố ảnh hưởng đến mức estrogen bao gồm: thuốc (steroid, kháng sinh), bệnh lý tuyến yên, buồng trứng, tuyến thượng thận, hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS), hoặc khối u nội tiết.

5. Rối loạn liên quan đến mất cân bằng estrogen

5.1. Ở nữ giới:

• Estrogen thấp: Rối loạn kinh nguyệt, teo âm đạo, giảm ham muốn, tăng nguy cơ tim mạch và loãng xương.

• Estrogen cao: Rong kinh, căng tức vú, thay đổi khí sắc, tăng nguy cơ ung thư vú và nội mạc tử cung.

5.2. Ở nam giới:

• Estrogen cao: Gây gynecomastia (vú to), giảm sản xuất tinh trùng, rối loạn cương dương.

• Estrogen thấp: Giảm ham muốn, tăng mỡ bụng, rối loạn chuyển hóa.

6. Liệu pháp estrogen

6.1. Chỉ định

• Điều trị các triệu chứng mãn kinh

• Suy buồng trứng nguyên phát

• Rối loạn kinh nguyệt hoặc dậy thì muộn (vd: hội chứng Turner)

• Ung thư tuyến tiền liệt (liệu pháp nội tiết)

• Hỗ trợ liệu pháp hormone cho người chuyển giới nữ

6.2. Dạng bào chế

• Viên uống, miếng dán, gel, kem âm đạo, đặt vòng, tiêm

6.3. Tác dụng phụ

• Buồn nôn, căng tức vú, đau đầu, phù nề, chảy máu âm đạo bất thường

• Nguy cơ: thuyên tắc huyết khối tĩnh mạch sâu, đột quỵ, ung thư nội mạc tử cung và vú

6.4. Chống chỉ định tương đối và tuyệt đối

• Tiền sử ung thư vú hoặc nội mạc tử cung

• Bệnh lý gan nặng

• Thuyên tắc huyết khối

• Phụ nữ hút thuốc lá trên 35 tuổi (khi sử dụng dạng kết hợp)

7. Thuốc tránh thai chứa estrogen

• Cơ chế: Ngăn rụng trứng, làm đặc chất nhầy cổ tử cung, thay đổi nội mạc tử cung

• Dạng dùng: Viên kết hợp estrogen + progestin hoặc chỉ có progestin

• Tác dụng phụ: Buồn nôn, nhức đầu, tăng cân, căng tức vú, thay đổi khí sắc

• Nguy cơ tăng: Huyết khối, đột quỵ, đặc biệt ở người hút thuốc hoặc lớn tuổi

8. Estrogen trong điều trị chuyển giới

Ở người chuyển giới nữ (MTF), estrogen được kê phối hợp với thuốc kháng androgen để tạo các đặc điểm sinh dục thứ cấp nữ như phát triển tuyến vú, giảm lông mặt và cơ bắp. Điều trị nên được cá nhân hóa và giám sát bởi bác sĩ nội tiết hoặc bác sĩ chuyên khoa giới tính.

9. Nguồn thực phẩm và chất bổ sung có chứa estrogen

9.1. Phytoestrogen trong thực phẩm:

• Nguồn giàu phytoestrogen: Đậu nành, hạt lanh, ngũ cốc nguyên hạt, rau họ cải, quả mọng

• Lưu ý: Bằng chứng hiện tại chưa đủ để xác định hiệu quả điều trị hoặc phòng ngừa rối loạn do estrogen

9.2. Thảo dược và thực phẩm bổ sung:

• Black cohosh, cỏ ba lá đỏ, isoflavone đậu nành

• Thiếu dữ liệu lâm sàng mạnh mẽ về hiệu quả và độ an toàn dài hạn

• Nên thận trọng khi sử dụng, đặc biệt nếu có tiền sử ung thư phụ thuộc hormone

10. Kết luận

Estrogen là hormone thiết yếu đối với sức khỏe toàn thân, đặc biệt ở nữ giới. Mất cân bằng estrogen có thể gây ra nhiều rối loạn, đòi hỏi đánh giá lâm sàng kỹ lưỡng và điều trị cá thể hóa. Việc sử dụng estrogen ngoại sinh cần được chỉ định rõ ràng, theo dõi cẩn trọng và có cân nhắc giữa lợi ích và nguy cơ, đặc biệt trong bối cảnh mãn kinh, bệnh lý nội tiết và điều trị chuyển giới.