Hạ đường huyết: Nhận diện, nguyên nhân, điều trị và phòng ngừa

1. Khái niệm

Hạ đường huyết là tình trạng giảm nồng độ glucose huyết tương xuống dưới 70 mg/dL. Đây là biến chứng thường gặp ở người bệnh đái tháo đường (ĐTĐ) type 1 và type 2 do sự mất cân bằng giữa cung – cầu glucose, đặc biệt trong bối cảnh điều trị bằng insulin hoặc thuốc hạ đường huyết.

2. Cơ chế bệnh sinh

• Ở người bình thường, insulin giúp đưa glucose từ máu vào tế bào để sử dụng làm năng lượng.

• Trong ĐTĐ type 1: tụy không sản xuất đủ insulin.

• Trong ĐTĐ type 2: có tình trạng đề kháng insulin, khiến glucose không được sử dụng hiệu quả, dẫn đến rối loạn điều hòa đường huyết.

3. Dấu hiệu và triệu chứng

3.1. Giai đoạn sớm:

• Cảm giác đói, bứt rứt

• Run tay, vã mồ hôi

• Tim đập nhanh, lo lắng

• Chóng mặt, đau đầu

• Mờ mắt, khó tập trung

3.2. Giai đoạn nặng:

• Lú lẫn, thay đổi hành vi

• Co giật

• Mất ý thức

• Hôn mê do hạ đường huyết

Một số người có thể không nhận biết được các dấu hiệu cảnh báo, dẫn đến tình trạng hạ đường huyết không nhận thức được – một nguy cơ nghiêm trọng cần can thiệp sớm.

4. Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

• Liên quan đến điều trị:

  • Sử dụng insulin quá liều

  • Sử dụng thuốc sulfonylurea, meglitinide

• Lối sống:

  • Bỏ bữa, ăn không đủ carbohydrate

  • Vận động thể lực cường độ cao không kèm điều chỉnh ăn uống

  • Uống rượu khi đói

• Nguyên nhân khác:

  • Bệnh lý gan, thận, tuyến thượng thận

  • U tế bào tiết insulin (insulinoma)

  • Thuốc: aspirin liều cao, quinine, pentamidine, sulfonamid

5. Chẩn đoán

Chẩn đoán xác định dựa vào:

• Lâm sàng: các triệu chứng trên nền yếu tố nguy cơ

• Đường huyết ≤ 70 mg/dL khi có triệu chứng

• Xét nghiệm bổ sung: HbA1c, chức năng gan – thận, xét nghiệm insulin, C-peptide nếu nghi ngờ nguyên nhân nội sinh.

6. Tiên lượng và diễn tiến

• Nếu phát hiện sớm và xử trí đúng, hạ đường huyết thường hồi phục nhanh (≤ 15 phút).

• Tuy nhiên, hạ đường huyết tái diễn hoặc kéo dài có thể gây:

  • Tổn thương thần kinh

  • Ngưng tim khi ngủ

  • Sa sút trí tuệ ở người cao tuổi

  • Tăng nguy cơ tai nạn giao thông, té ngã

7. Điều trị

7.1. Xử trí cấp cứu

• Khi đường huyết < 70 mg/dL:

  • Uống 15g carbohydrate hấp thu nhanh (4 viên glucose, ½ ly nước ngọt có đường, 1 muỗng canh mật ong...)

  • Theo dõi lại sau 15 phút, lặp lại nếu đường huyết chưa đạt

• Trong trường hợp hôn mê hoặc không thể uống:

  • Tiêm bắp glucagon (1 mg)

  • Dạng hít glucagon mũi (FDA phê duyệt từ 2019)

  • Glucose truyền tĩnh mạch (Dextrose 10–50%) nếu tại cơ sở y tế

7.2. Điều chỉnh thuốc

• Giảm liều insulin hoặc thuốc hạ đường huyết

• Xem xét chuyển sang thuốc ít gây hạ đường huyết (metformin, DPP-4i, SGLT-2i)

7.3. Điều chỉnh chế độ ăn

• Chia nhỏ bữa, ăn đúng giờ

• Hạn chế ăn đường đơn, tăng cường chất xơ hòa tan và protein

• Không bỏ bữa, đặc biệt là khi dùng insulin

7.4. Tập luyện

• Tập thể dục đều đặn, cường độ vừa phải

• Kiểm tra đường huyết trước – trong – sau tập luyện

• Mang theo đồ ăn nhanh khi tập để xử trí kịp thời

8. Phòng ngừa

• Tuân thủ điều trị

• Tự theo dõi đường huyết thường xuyên (SMBG hoặc CGM)

• Ghi nhật ký ăn uống và hoạt động thể lực

• Huấn luyện người thân xử trí hạ đường huyết

• Trang bị glucagon tại nhà

• Tránh dùng rượu hoặc có chế độ ăn phù hợp khi dùng rượu

9. Biến chứng

Nếu không xử trí kịp thời, hạ đường huyết có thể dẫn đến:

• Mất trí nhớ

• Bệnh lý thần kinh

• Nguy cơ tim mạch: loạn nhịp, đột tử

• Hạ đường huyết không nhận thức được → nguy cơ co giật, tử vong

10. Vai trò của vật nuôi hỗ trợ

Một số nghiên cứu cho thấy chó có thể được huấn luyện để phát hiện tình trạng hạ đường huyết thông qua hơi thở (nhận biết chất chỉ thị isoprene), hỗ trợ cảnh báo sớm cho người bệnh.