Mối liên quan giữa caffeine và trầm cảm: tổng quan khoa học

1. Giới thiệu

Trầm cảm là một rối loạn khí sắc phổ biến, ảnh hưởng đến khoảng 14,8 triệu người trưởng thành tại Hoa Kỳ mỗi năm. Bệnh đặc trưng bởi trạng thái buồn bã kéo dài, mất hứng thú với các hoạt động thường ngày, kèm theo nhiều biểu hiện thể chất và tâm thần. Trầm cảm có tính chất tái phát và tiến triển mạn tính nếu không được điều trị thích hợp. Hiện nay, điều trị trầm cảm thường bao gồm liệu pháp tâm lý kết hợp với sử dụng thuốc chống trầm cảm. Bên cạnh đó, các yếu tố trong lối sống, bao gồm chế độ ăn uống, giấc ngủ và hoạt động thể chất, cũng được chứng minh có ảnh hưởng đến mức độ nặng và khả năng hồi phục của bệnh. Trong bối cảnh đó, caffeine – một chất kích thích thần kinh trung ương có trong cà phê, trà, nước ngọt và một số thực phẩm chức năng – đã được nghiên cứu về khả năng ảnh hưởng đến các triệu chứng trầm cảm.

2. Caffeine và nguy cơ trầm cảm

Một số nghiên cứu quan sát quy mô lớn đã gợi ý rằng việc tiêu thụ caffeine có thể liên quan đến việc giảm nguy cơ mắc trầm cảm. Cụ thể:

• Một phân tích tổng hợp dữ liệu từ các nghiên cứu quan sát cho thấy tiêu thụ caffeine có liên quan đến tỷ lệ trầm cảm thấp hơn ở người trưởng thành, đặc biệt khi sử dụng từ 2–3 tách cà phê mỗi ngày.

• Một nghiên cứu kéo dài 10 năm chỉ ra rằng tiêu thụ cà phê có chứa caffeine có thể làm giảm nguy cơ tự sát, cho thấy tác dụng tích cực tiềm năng của caffeine đối với sức khỏe tâm thần.

Tuy nhiên, các tác dụng bảo vệ được ghi nhận trong các nghiên cứu này có thể không chỉ liên quan đến caffeine mà còn có thể đến từ các thành phần khác trong cà phê, như polyphenol hoặc acid chlorogenic, vốn có tác dụng chống oxy hóa và chống viêm.

3. Tác động bất lợi của caffeine đối với sức khỏe tâm thần

Mặc dù có một số bằng chứng về lợi ích tiềm năng, caffeine cũng được ghi nhận có thể làm trầm trọng hơn các triệu chứng trầm cảm trong một số đối tượng, đặc biệt là trẻ em và thanh thiếu niên:

• Một nghiên cứu cho thấy tiêu thụ caffeine ở học sinh lớp 5 và lớp 10 có liên quan đến tăng nguy cơ trầm cảm. Điều này có thể do caffeine ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng và thời lượng giấc ngủ – một yếu tố quan trọng trong sự ổn định khí sắc ở nhóm tuổi này.

• Ngoài ra, caffeine có thể gây ra các triệu chứng như lo âu, bồn chồn, mất ngủ, đau đầu, tim đập nhanh hoặc rối loạn tiêu hóa – những biểu hiện có thể chồng lấp hoặc làm nặng thêm triệu chứng trầm cảm.

Đối với các cá nhân có cơ địa nhạy cảm với caffeine, các tác dụng phụ này có thể xảy ra ở liều thấp và ảnh hưởng đến khả năng kiểm soát bệnh.

4. Triệu chứng lâm sàng của trầm cảm

Trầm cảm biểu hiện qua nhiều triệu chứng về mặt cảm xúc, hành vi và thể chất, bao gồm:

• Cảm giác buồn bã dai dẳng, tuyệt vọng hoặc vô vọng

• Mất hứng thú với các hoạt động từng yêu thích

• Khó ngủ hoặc ngủ quá nhiều

• Mệt mỏi kéo dài, thiếu năng lượng

• Giảm khả năng tập trung, đưa ra quyết định

• Rối loạn ăn uống: ăn quá ít hoặc quá nhiều, sụt hoặc tăng cân bất thường

• Đau nhức không rõ nguyên nhân

• Cảm giác tội lỗi, tự ti hoặc vô giá trị

• Ý nghĩ tự tử hoặc hành vi tự gây hại

Trầm cảm có thể diễn tiến từng giai đoạn (episodic), với các đợt triệu chứng bùng phát và thuyên giảm xen kẽ. Nếu không được điều trị, bệnh có thể gây suy giảm chức năng xã hội, nghề nghiệp, và làm tăng nguy cơ tử vong do tự sát.

5. Chẩn đoán và điều trị trầm cảm

Chẩn đoán trầm cảm dựa trên khai thác bệnh sử tâm thần, bảng câu hỏi đánh giá triệu chứng (như PHQ-9), và tiêu chuẩn phân loại quốc tế (DSM-5 hoặc ICD-11).

Điều trị trầm cảm thường bao gồm:

• Dược lý: thuốc chống trầm cảm nhóm SSRI, SNRI, TCA... có thể giúp cải thiện khí sắc và giảm triệu chứng. Hiệu quả điều trị thường cần vài tuần để biểu hiện rõ rệt.

• Tâm lý trị liệu: như liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT), liệu pháp hỗ trợ...

• Điều chỉnh lối sống: duy trì hoạt động thể chất vừa phải, ngủ đủ giấc, tránh rượu và các chất gây trầm cảm thần kinh trung ương.

• Chế độ dinh dưỡng: mặc dù chưa có khuyến cáo chính thức về sử dụng caffeine trong điều trị trầm cảm, một số bác sĩ có thể cân nhắc liều lượng nhỏ (dưới 200 mg/ngày) nếu bệnh nhân dung nạp tốt và không có triệu chứng lo âu hoặc mất ngủ.

Tuy nhiên, caffeine không được xem là phương pháp điều trị chính thống cho trầm cảm và không thể thay thế cho các phác đồ điều trị chuẩn.

6. Kết luận

Caffeine có thể có vai trò hỗ trợ nhất định trong việc cải thiện tâm trạng ở một số người bị trầm cảm, song hiệu quả và an toàn của việc sử dụng caffeine vẫn cần thêm các nghiên cứu lâm sàng kiểm soát để làm rõ. Caffeine có thể mang lại lợi ích ở liều thấp – trung bình, song cũng có khả năng gây lo âu, mất ngủ và rối loạn cảm xúc ở liều cao hoặc trên các đối tượng nhạy cảm.

Việc chẩn đoán và điều trị trầm cảm cần được thực hiện dưới sự giám sát của nhân viên y tế chuyên khoa tâm thần. Caffeine không nên được sử dụng như phương pháp điều trị thay thế, mà chỉ có thể được xem xét trong bối cảnh điều trị toàn diện và cá thể hóa. Trong mọi trường hợp có biểu hiện rối loạn khí sắc, người bệnh cần được đánh giá đầy đủ để được chăm sóc kịp thời và phù hợp.