Phản ứng da do kiến cắn: Đặc điểm lâm sàng, phân loại, xử trí và phòng ngừa

1. Đặc điểm lâm sàng của vết cắn/đốt do kiến

Vết cắn hoặc đốt do kiến thường gây viêm da tiếp xúc cấp tính với biểu hiện sưng, đỏ cục bộ tại vị trí tiếp xúc. Đường kính vùng tổn thương da thường <5 cm. Tùy theo mức độ phơi nhiễm và loại kiến, bệnh nhân có thể có một hoặc nhiều vết đốt.

Biểu hiện ban đầu:

• Cảm giác đau nhói hoặc bỏng rát xuất hiện ngay sau khi bị cắn

• Sưng tấy, ban đỏ, tăng nhiệt tại chỗ

• Có thể nổi mề đay hoặc mụn nước, đặc biệt trong vòng 30 phút đầu

Biểu hiện muộn:

• Sau 24 giờ: Tổn thương tiến triển thành mụn mủ (thường thấy ở vết đốt kiến lửa)

• Sau 3–10 ngày: Mụn mủ khô lại, đóng vảy và bong vảy

• Một số trường hợp có thể kéo dài cảm giác ngứa trong vài tuần

2. Các loài kiến thường gây phản ứng trên người

2.1. Kiến lửa (Fire ants)

• Phân bố: Chủ yếu tại các vùng khí hậu ấm, đặc biệt là miền Nam Hoa Kỳ.

• Đặc điểm: Màu đỏ tươi, hành vi hung dữ.

• Vết đốt theo cụm tròn, gây đau rát, sau đó chuyển thành ngứa dữ dội và xuất hiện mụn mủ.

2.2. Kiến thợ gặt (Harvester ants)

• Phân bố: Đất khô, bán khô hạn ở California, vùng Tây Nam Hoa Kỳ.

• Có nọc độc, gây phản ứng đau rõ rệt, nhưng ít gặp hơn kiến lửa.

2.3. Kiến thợ mộc (Carpenter ants)

• Làm tổ trong gỗ mục, thường gặp ở các vùng khí hậu ôn đới.

• Cắn gây đau cơ học, nhưng không chứa độc tố gây dị ứng mạnh.

2.4. Kiến ruộng (Field ants)

• Là loài phổ biến ở khu vực đồng ruộng.

• Có thể cắn người hoặc vật nuôi nhưng vết cắn thường nhẹ, không nguy hiểm.

3. Xử trí ban đầu vết cắn nhẹ

Trong trường hợp không có biểu hiện toàn thân hoặc tổn thương lan rộng, có thể áp dụng các biện pháp xử trí sau:

• Loại bỏ kiến còn bám trên da

• Tháo đồ trang sức quanh vùng bị ảnh hưởng để tránh cản trở lưu thông máu

• Rửa sạch vùng da bằng xà phòng và nước, tránh dùng cồn sát khuẩn

• Chườm lạnh (bọc đá trong khăn sạch) mỗi 10 phút để giảm viêm

• Không cào gãi để tránh nhiễm trùng thứ phát

4. Diễn tiến tổn thương da sau khi bị kiến đốt

5. Dấu hiệu cảnh báo phản ứng nặng

Đa số các phản ứng là nhẹ và tự giới hạn. Tuy nhiên, cần theo dõi chặt chẽ nếu xuất hiện các dấu hiệu sau:

5.1. Phản ứng quá mẫn (hypersensitivity) toàn thân:

• Ngứa lan tỏa

• Ban đỏ toàn thân

• Sưng ở vùng không tiếp xúc (mắt, môi, mặt)

• Buồn nôn, tiêu chảy, đau bụng

5.2. Phản vệ (anaphylaxis) – tình trạng cấp cứu y khoa:

• Khó thở, thở khò khè

• Phù thanh quản, lưỡi, môi

• Đau ngực, tụt huyết áp

• Mạch nhanh, yếu

• Rối loạn ý thức

Những biểu hiện trên có thể xuất hiện 30–40 phút sau khi bị đốt. Cần gọi cấp cứu ngay lập tức nếu nghi ngờ phản vệ.

6. Điều trị

6.1. Tại chỗ:

• Kháng histamine đường uống (loratadine, cetirizine) để giảm ngứa

• Corticosteroid tại chỗ (hydrocortisone 1%) bôi vùng tổn thương

• Giảm đau: Paracetamol hoặc NSAID (ibuprofen) nếu có đau hoặc viêm nhẹ

6.2. Trường hợp trung bình – nặng:

• Corticosteroid đường uống (prednisone) nếu tổn thương lan rộng hoặc ảnh hưởng vận động

• Tiêm epinephrine trong phản vệ, theo hướng dẫn cấp cứu

• Kháng sinh nếu có bội nhiễm da

7. Dự phòng và kiểm soát môi trường

• Tránh tiếp xúc trực tiếp với tổ kiến, đặc biệt khi làm việc ngoài trời

• Mặc quần áo dài, giày kín, đeo găng tay khi làm vườn

• Sử dụng thuốc diệt côn trùng tại các khu vực nghi ngờ có tổ kiến

• Trao đổi với dịch vụ kiểm soát côn trùng chuyên nghiệp để xử lý tận gốc

• Cảnh giác cao độ nếu từng có tiền sử dị ứng kiến đốt – nên mang theo epinephrine tự tiêm (EpiPen) khi cần thiết

Kết luận

Vết cắn của kiến đa số là nhẹ và tự khỏi. Tuy nhiên, cần thận trọng với các biểu hiện phản ứng quá mẫn hoặc sốc phản vệ, đặc biệt ở những người có cơ địa dị ứng. Xử trí kịp thời, kết hợp phòng ngừa và giám sát triệu chứng là chìa khóa trong quản lý hiệu quả các trường hợp bị kiến đốt.