Phòng ngừa và nhận biết sớm say nắng: Hướng dẫn y khoa

Say nắng (heat stroke) là một cấp cứu y tế nghiêm trọng, xảy ra khi cơ thể mất khả năng tự điều hòa nhiệt độ, dẫn đến tăng thân nhiệt trung tâm ≥ 40°C. Nếu không được xử trí kịp thời, tình trạng này có thể gây tổn thương đa cơ quan, rối loạn ý thức và thậm chí tử vong. Say nắng thường gặp trong các đợt nắng nóng cực đoan, đặc biệt khi có hoạt động thể lực kéo dài dưới ánh nắng trực tiếp.

I. Cơ chế bệnh sinh

Khi cơ thể không thể thải nhiệt ra môi trường (do mất nước, độ ẩm không khí cao, mặc quần áo không thoáng khí, hoặc tiếp xúc trực tiếp ánh nắng kéo dài), nhiệt độ trung tâm tăng cao, gây rối loạn chức năng hệ thần kinh trung ương, tim mạch và nội tiết.

II. Các biện pháp dự phòng say nắng

1. Duy trì đủ nước

• Khuyến cáo: Uống 2 – 4 ly nước (khoảng 500–1000 ml) mỗi giờ khi hoạt động ngoài trời hoặc luyện tập thể lực.

• Không nên đợi đến khi có cảm giác khát mới bổ sung nước.

• Khuyến khích sử dụng các loại nước có điện giải tự nhiên như: nước dừa, nước ép rau củ, sinh tố trái cây không đường, thay vì đồ uống chứa nhiều đường hoặc caffein.

2. Tăng cường thực phẩm giàu nước và điện giải

Một số loại trái cây và rau củ có thể hỗ trợ duy trì cân bằng dịch thể và bù điện giải, bao gồm:

• Trái cây: dưa hấu, cam, bưởi, nho, chuối, kiwi, dứa.

• Rau củ: dưa leo, xà lách, cà chua, bí, cà rốt, ớt chuông.

• Thực phẩm giàu kali và magie: bơ, củ cải, bông cải xanh.

3. Hạn chế các đồ uống làm tăng nguy cơ mất nước

Tránh sử dụng:

• Đồ uống chứa caffein (cà phê, trà đặc)

• Đồ uống có cồn

• Đồ uống ngọt, nước có ga hoặc chứa chất tạo hương liệu tổng hợp

Các loại đồ uống này có thể gây lợi tiểu và làm mất chất điện giải, từ đó làm tăng nguy cơ mất nước và say nắng.

4. Tránh tiếp xúc ánh nắng gay gắt

• Tránh ra ngoài trời trong khoảng thời gian từ 10:00 – 16:00 khi chỉ số UV ở mức cao.

• Nếu phải làm việc ngoài trời, nên nghỉ ngơi thường xuyên tại nơi có bóng râm hoặc mang theo dù, mũ rộng vành.

• Mặc quần áo sáng màu, nhẹ, thông thoáng, thấm hút mồ hôi tốt.

5. Ở trong môi trường có điều hòa nhiệt độ

• Trong những ngày nắng nóng cực độ, ở trong nhà hoặc nơi có điều hòa nhiệt độ là biện pháp phòng tránh hiệu quả nhất.

• Nếu không có điều hòa tại nhà, người dân có thể đến các khu vực công cộng mát mẻ như: thư viện, trung tâm thương mại, rạp chiếu phim hoặc nhà sinh hoạt cộng đồng.

• Trong nhà, nên sử dụng quạt kết hợp mở cửa sổ để tạo sự lưu thông khí, tránh ngột ngạt.

6. Kiểm tra thuốc đang sử dụng

Một số loại thuốc có thể làm tăng nguy cơ say nắng do ảnh hưởng đến điều hòa thân nhiệt hoặc làm thay đổi cân bằng nước – điện giải, bao gồm:

• Thuốc lợi tiểu

• Kháng histamin

• Thuốc chống trầm cảm, chống loạn thần

• Thuốc tim mạch, hạ huyết áp

• Thuốc chống co giật

• Kháng sinh

Khuyến cáo: Người bệnh đang sử dụng các thuốc trên cần được tư vấn bác sĩ về nguy cơ say nắng, đặc biệt trong những ngày nắng nóng.

7. Bảo vệ các đối tượng nguy cơ cao

Các nhóm dễ bị tổn thương bao gồm:

• Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ

• Người cao tuổi (≥65 tuổi)

• Người mắc bệnh mạn tính (tim mạch, hô hấp, đái tháo đường...)

• Người sống một mình, không có điều hòa nhiệt độ

• Vận động viên, công nhân làm việc ngoài trời

Lưu ý:

• Không để trẻ em hoặc vật nuôi trong xe hơi đang đỗ, kể cả trong thời gian ngắn.

• Kiểm tra tình trạng sức khỏe của người thân/người sống một mình thường xuyên trong các đợt nắng nóng.

III. Nhận biết và xử trí sớm

Say nắng là giai đoạn nặng nhất trong chuỗi các bệnh lý liên quan đến nhiệt, bao gồm:

1. Ngất do nhiệt

2. Chuột rút do nhiệt

3. Kiệt sức vì nhiệt

4. Say nắng

Triệu chứng cảnh báo say nắng:

• Thân nhiệt trung tâm ≥ 39.5–40°C

• Da đỏ, khô, không tiết mồ hôi

• Mạch nhanh, thở nhanh

• Rối loạn tri giác: lú lẫn, lơ mơ, co giật, hôn mê

Xử trí cấp cứu:

• Đưa người bệnh vào nơi mát, thoáng khí.

• Cởi bỏ bớt quần áo, chườm mát vùng cổ, nách, bẹn, trán.

• Cho uống nước mát nếu còn tỉnh táo.

• Gọi cấp cứu ngay, ưu tiên truyền dịch và làm mát tích cực tại cơ sở y tế.

IV. Kết luận

Say nắng là một cấp cứu có thể phòng ngừa hiệu quả bằng việc duy trì đủ nước, tránh tiếp xúc nắng gắt, sử dụng điều hòa nhiệt độ, kiểm tra thuốc đang dùng và bảo vệ nhóm nguy cơ. Việc phát hiện sớm và xử trí kịp thời đóng vai trò quan trọng trong giảm tỷ lệ tử vong và biến chứng do say nắng.