Tác động của bệnh tiểu đường type 2 đến sức khỏe tâm thần

1. Tổng quan

Theo thống kê tại Hoa Kỳ, mỗi năm có khoảng 17 triệu lượt khám cấp cứu liên quan đến bệnh tiểu đường, chủ yếu do hạ đường huyết và biến chứng tim mạch. Tuy nhiên, một nghiên cứu gần đây công bố trên PLOS Medicine (04/08/2023) đã chỉ ra rằng rối loạn sức khỏe tâm thần cũng là nguyên nhân đáng kể dẫn đến nhập viện ở người bệnh tiểu đường, đặc biệt là ở nhóm được chẩn đoán sớm trước 40 tuổi – trong đó phụ nữ chiếm tỷ lệ cao hơn.

2. Bệnh tiểu đường khởi phát sớm và nguy cơ nhập viện do rối loạn tâm thần

Nghiên cứu trên hơn 1,5 triệu cá nhân tại Hồng Kông (theo dõi từ 2002 đến 2019) cho thấy, người mắc đái tháo đường type 2 có số ngày nằm viện cao hơn đáng kể so với nhóm không mắc bệnh. Đặc biệt, ở nhóm được chẩn đoán trước 40 tuổi, 38,4% số ngày nằm viện liên quan đến rối loạn sức khỏe tâm thần như: tâm thần phân liệt, rối loạn lưỡng cực và trầm cảm. Phụ nữ trẻ mắc tiểu đường có nguy cơ nhập viện vì rối loạn tâm thần cao hơn nam giới cùng độ tuổi.

3. Mối quan hệ hai chiều giữa tiểu đường type 2 và sức khỏe tâm thần

Các nghiên cứu dịch tễ học và sinh học phân tử chỉ ra rằng mối liên quan giữa tiểu đường type 2 và rối loạn tâm thần là hai chiều, bao gồm:

• Người mắc tiểu đường có nguy cơ trầm cảm cao gấp 2–3 lần so với người không mắc.

• Bệnh nhân tâm thần phân liệt có nguy cơ mắc đái tháo đường type 2 cao gấp 2–5 lần.

Cơ chế sinh học chung bao gồm:

• Kích hoạt hệ thần kinh giao cảm và trục HPA (hypothalamus-pituitary-adrenal axis).

• Tăng tiết cortisol và catecholamine, dẫn đến tăng đường huyết, kháng insulin và thay đổi tâm trạng.

• Chứng viêm hệ thống có thể ảnh hưởng đến cả hệ thần kinh trung ương và chuyển hóa glucose.

4. Vai trò của viêm và rối loạn chức năng miễn dịch

Chứng viêm mạn tính được xem là yếu tố sinh lý then chốt trong bệnh sinh của cả tiểu đường và rối loạn tâm thần. Viêm hệ thống có thể tác động đến chức năng của các vùng não liên quan đến cảm xúc như hạch hạnh nhân và vỏ não trán trước, góp phần làm khởi phát hoặc làm nặng thêm các biểu hiện trầm cảm, lo âu.

Ngược lại, các rối loạn tâm thần cũng có thể làm rối loạn chức năng miễn dịch, dẫn đến giảm tính nhạy cảm của insulin và rối loạn kiểm soát đường huyết.

5. Vai trò của insulin trong chức năng thần kinh

Bên cạnh vai trò chuyển hóa, insulin còn ảnh hưởng đến dẫn truyền thần kinh trong não bộ, điều hòa các chất như serotonin và dopamine – các chất dẫn truyền quan trọng trong kiểm soát tâm trạng. Kháng insulin làm gián đoạn cơ chế này, có thể dẫn đến rối loạn cảm xúc và hành vi.

6. Tác động của điều trị đến sức khỏe tâm thần và chuyển hóa

• Thuốc chống loạn thần (đặc biệt nhóm thế hệ thứ hai) có thể gây tăng cân, rối loạn lipid và tăng đề kháng insulin.

• Insulin và một số thuốc hạ đường huyết (như sulfonylureas) có thể gây hạ đường huyết, dẫn đến các biểu hiện giống lo âu: hồi hộp, run rẩy, vã mồ hôi và lú lẫn.

• Ngược lại, một số thuốc điều trị đái tháo đường có thể ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương và gây thay đổi khí sắc.

7. Tác động của yếu tố tuổi và giới tính

• Người trẻ tuổi (dưới 40 tuổi) mắc đái tháo đường dễ gặp rối loạn sức khỏe tâm thần do gánh nặng tự quản lý bệnh, thay đổi lối sống đột ngột, và thiếu kỹ năng đối phó tâm lý.

• Phụ nữ có nguy cơ trầm cảm và rối loạn lo âu cao hơn do ảnh hưởng của hormone sinh dục, sự khác biệt về phản ứng viêm và xã hội học.

• Phụ nữ cũng ít có khả năng được tiếp cận điều trị tối ưu so với nam giới trong cùng một tình trạng bệnh lý.

8. Khuyến nghị chăm sóc tích hợp sức khỏe thể chất và tinh thần

Việc chẩn đoán và quản lý hiệu quả bệnh đái tháo đường cần tích hợp yếu tố tâm thần vào phác đồ điều trị. Khuyến nghị bao gồm:

• Tầm soát rối loạn tâm thần định kỳ (trầm cảm, lo âu) ở bệnh nhân đái tháo đường, đặc biệt ở người trẻ và phụ nữ.

• Can thiệp sớm bằng liệu pháp tâm lý, hành vi nhận thức (CBT) hoặc thuốc chống trầm cảm phù hợp.

• Giáo dục bệnh nhân về mối liên hệ hai chiều giữa tâm lý và kiểm soát đường huyết.

• Hỗ trợ thay đổi hành vi sống lành mạnh: duy trì giấc ngủ đầy đủ, luyện tập thể chất thường xuyên, ăn uống cân bằng, giảm stress.

• Hợp tác đa chuyên khoa: giữa nội tiết, tâm thần, dinh dưỡng và công tác xã hội để thiết lập mô hình chăm sóc toàn diện.

9. Kết luận

Mối liên hệ giữa đái tháo đường type 2 và rối loạn sức khỏe tâm thần là phức tạp, chặt chẽ và có chiều hướng tăng ở người được chẩn đoán sớm. Việc tích hợp chăm sóc sức khỏe tâm thần trong điều trị bệnh tiểu đường là cần thiết nhằm cải thiện kết quả lâm sàng, giảm tỷ lệ nhập viện và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh.