Tật bàn chân phẳng

1. Khái niệm

Bàn chân phẳng (flatfoot) là tình trạng mất hoặc giảm đáng kể độ cong sinh lý của vòm bàn chân, khiến toàn bộ gan bàn chân tiếp xúc với bề mặt khi đứng. Tất cả trẻ sơ sinh đều có bàn chân phẳng do cấu trúc xương và mô liên kết chưa hoàn thiện. Vòm bàn chân bắt đầu hình thành rõ rệt từ khoảng 3 tuổi và thường phát triển đầy đủ khi trẻ 6 tuổi.

Khoảng 10–20% trẻ em có thể duy trì bàn chân phẳng đến tuổi trưởng thành. Dựa vào tính chất, bàn chân phẳng được phân thành:

• Bàn chân phẳng linh hoạt (flexible flatfoot): thường là biến thể giải phẫu bình thường, không gây triệu chứng, ít cần can thiệp.

• Bàn chân phẳng cứng (rigid flatfoot): thường liên quan đến bất thường cấu trúc xương hoặc khớp, có thể kèm triệu chứng đau, biến dạng và cần điều trị.

2. Bàn chân phẳng và khuyết tật

Ở trẻ nhỏ, bàn chân phẳng là đặc điểm sinh lý bình thường. Tuy nhiên, nếu sau 6–7 tuổi trẻ vẫn còn bàn chân phẳng, cần đánh giá khả năng có bất thường hoặc dị tật cấu trúc, đặc biệt ở vùng gót chân (calcaneus varus hoặc valgus) gây sụp vòm bàn chân. Mặc dù được xếp là dị tật về hình thái, bàn chân phẳng không được coi là một dạng khuyết tật theo phân loại y khoa.

3. Nguyên nhân

3.1 Ở trẻ em

• Giảm trương lực cơ: dây chằng giãn lỏng, khớp vận động quá mức, xương gót xoay vào trong gây sụp vòm bàn chân.

• Tăng trương lực cơ: gân Achilles co kéo làm bàn chân quay vào trong và mất vòm.

• Khớp bất động: dây chằng lỏng, trọng lực làm sụp vòm.

• Yếu tố di truyền: tật bàn chân phẳng có thể di truyền trong gia đình.

• Thừa cân/béo phì: tăng tải trọng lên bàn chân làm thay đổi cấu trúc vòm.

3.2 Ở người trưởng thành

• Béo phì.

• Đái tháo đường.

• Viêm khớp dạng thấp.

• Chấn thương bàn chân hoặc mắt cá.

• Thoái hóa và lão hóa hệ cơ – xương – khớp.

4. Dấu hiệu và triệu chứng

Phần lớn trường hợp bàn chân phẳng ở trẻ em không gây triệu chứng. Khi có biểu hiện, thường gặp:

• Đau ở gót, gan bàn chân, cổ chân, gối hoặc toàn bàn chân.

• Gót chân nghiêng ra ngoài.

• Dáng đi bất thường.

• Khó mang một số loại giày.

• Giảm tốc độ chạy so với bạn cùng lứa.

• Mệt nhanh khi vận động mạnh.

• Giảm hứng thú hoặc né tránh hoạt động thể chất.

5. Nguy cơ và biến chứng

Bàn chân phẳng có thể ảnh hưởng đến tư thế, dáng đi và sức bền cơ – xương, dẫn tới:

• Đau khớp.

• Yếu cơ.

• Dáng đi kiễng chân bất thường.

• Đi khập khiễng khi vận động.

• Ảnh hưởng đến sự phát triển hình thái bàn chân.

6. Chẩn đoán

Thông thường, bàn chân phẳng được chẩn đoán khi trẻ từ 6–7 tuổi, thời điểm vòm bàn chân đã hình thành. Không có mốc tuổi tuyệt đối, nhưng cần thăm khám nếu trẻ vẫn bàn chân phẳng khi ≥11 tuổi hoặc có triệu chứng.

Đánh giá bao gồm:

• Khai thác tiền sử, yếu tố nguy cơ.

• Khám hình thái bàn chân khi đứng, đi và khi không chịu tải.

• X-quang bàn chân (khi nghi ngờ bàn chân phẳng cứng hoặc bất thường xương).

7. Điều trị

7.1 Nguyên tắc

Lựa chọn phương pháp dựa vào loại bàn chân phẳng (cứng hay linh hoạt), mức độ triệu chứng và ảnh hưởng đến chức năng vận động.

7.2 Điều trị không phẫu thuật

Áp dụng cho phần lớn trẻ không có triệu chứng hoặc triệu chứng nhẹ:

• Điều chỉnh hoạt động hàng ngày, tránh quá tải.

• Bài tập nắn chỉnh, kéo giãn và tăng sức mạnh cơ bàn chân – cổ chân.

• Vật lý trị liệu.

• Thuốc giảm đau, chống viêm (nếu có đau).

• Giày dép chỉnh hình hoặc miếng lót vòm chân thiết kế riêng.

7.3 Điều trị phẫu thuật

Chỉ định khi các biện pháp bảo tồn thất bại hoặc bàn chân phẳng gây đau, biến dạng tiến triển:

• Sửa chữa gân bị tổn thương.

• Hợp nhất một hoặc nhiều khớp vùng cổ chân.

• Cắt hoặc tạo hình lại xương để chỉnh trục bàn chân.

• Kéo dài hoặc thay thế gân.

8. Chăm sóc tại nhà

• Sử dụng miếng lót hỗ trợ vòm chân.

• Chọn giày dép phù hợp, ôm vừa bàn chân, có hỗ trợ vòm.

• Có thể dùng nẹp hoặc niềng chỉnh hình theo chỉ định.

• Thực hiện bài tập theo hướng dẫn của chuyên gia vật lý trị liệu.

9. Dự phòng

Bàn chân phẳng ở giai đoạn sơ sinh và nhũ nhi là sinh lý, không thể dự phòng. Nếu sau 6–7 tuổi trẻ vẫn bàn chân phẳng, có thể cân nhắc sử dụng giày hỗ trợ vòm chân và khám chuyên khoa chấn thương chỉnh hình hoặc phục hồi chức năng để được tư vấn sớm.