Tiểu ra máu: Nguyên nhân, chẩn đoán và định hướng xử trí

1. Khái niệm và phân loại

Tiểu ra máu (hematuria) là tình trạng có hồng cầu hiện diện trong nước tiểu, có thể quan sát được bằng mắt thường (đái máu đại thể) hoặc phát hiện qua kính hiển vi (đái máu vi thể). Mặc dù hiện tượng này thường khiến người bệnh lo lắng, nhưng không phải mọi trường hợp tiểu ra máu đều liên quan đến bệnh lý nghiêm trọng. Có nhiều nguyên nhân gây tiểu máu, bao gồm cả nguyên nhân lành tính, nhất thời, và nguyên nhân bệnh lý cần can thiệp y khoa.

2. Nước tiểu bình thường có màu gì và tại sao?

Nước tiểu bình thường có màu vàng nhạt đến vàng đậm do sự hiện diện của urobilin – một sản phẩm phân hủy của hemoglobin. Nước tiểu là hỗn hợp của nước, các chất điện giải như natri, kali, clo, cùng các sản phẩm chuyển hóa như acid uric và ure. Lượng nước tiểu bài xuất trung bình của người trưởng thành là 1.2 lít mỗi ngày.

3. Nguyên nhân khiến nước tiểu đổi màu sang đỏ/hồng

3.1. Do chế độ ăn hoặc thuốc

Một số thực phẩm có thể làm đổi màu nước tiểu sang đỏ hoặc hồng mà không liên quan đến bệnh lý, bao gồm:

• Củ dền (beetroot)

• Quả mâm xôi đen (blackberry)

• Đại hoàng (rhubarb)

Ngoài ra, một số thuốc cũng có thể gây đổi màu nước tiểu như:

• Phenazopyridine: thuốc giảm đau niệu đạo, thường sử dụng trong nhiễm trùng đường tiểu.

• Thuốc nhuận tràng chứa senna.

Trong những trường hợp này, thay đổi màu nước tiểu sẽ hết sau vài ngày, khi ngừng sử dụng thực phẩm hoặc thuốc liên quan.

3.2. Viêm đường tiết niệu (UTI)

Viêm đường tiết niệu là nguyên nhân thường gặp gây tiểu ra máu, đặc biệt ở phụ nữ. Triệu chứng đi kèm có thể bao gồm:

• Cảm giác nóng rát khi đi tiểu

• Tiểu nhiều lần, tiểu gấp

• Cảm giác căng tức vùng hạ vị

• Đôi khi nước tiểu đổi sang màu xanh hoặc đục

Chẩn đoán: Dựa vào xét nghiệm nước tiểu và cấy nước tiểu.

Điều trị: Dùng kháng sinh theo chỉ định bác sĩ.

3.3. Bệnh lý thận

Sỏi thận

• Là kết tinh của các khoáng chất trong nước tiểu.

• Khi sỏi di chuyển trong đường tiết niệu có thể gây đau dữ dội và tiểu ra máu.

Chẩn đoán: Siêu âm, chụp CT không cản quang.

Điều trị: Theo dõi sỏi nhỏ hoặc can thiệp tán sỏi, phẫu thuật nếu cần.

Viêm cầu thận

• Nhóm bệnh lý gây viêm hệ thống lọc của thận (cầu thận).

• Có thể gây tiểu máu, phù, tăng huyết áp.

Điều trị: Tùy thuộc nguyên nhân; có thể bao gồm corticoid, thuốc ức chế miễn dịch hoặc lọc máu tạm thời.

Thận đa nang

• Rối loạn di truyền gây hình thành nhiều nang trong thận.

• Có thể biểu hiện bằng tiểu máu, đau vùng hông lưng, tăng huyết áp.

Điều trị: Hiện chưa có thuốc chữa khỏi; điều trị triệu chứng và theo dõi tiến triển.

3.4. Bệnh lý tuyến tiền liệt (nam giới)

• Phì đại lành tính tuyến tiền liệt (BPH): Làm tắc nghẽn niệu đạo, gây chảy máu nhẹ trong nước tiểu.

• Viêm tuyến tiền liệt: Có thể gây tiểu buốt, tiểu máu, đau vùng tầng sinh môn.

• Trong một số trường hợp, tiểu máu có thể xuất hiện cục máu đông.

Chẩn đoán: Khám trực tràng, siêu âm, PSA (kháng nguyên đặc hiệu tuyến tiền liệt).

Điều trị: Dùng thuốc hoặc can thiệp ngoại khoa nếu cần.

3.5. Ung thư bàng quang

• Dù ít gặp, ung thư bàng quang là nguyên nhân nghiêm trọng cần được loại trừ khi có tiểu máu không rõ nguyên nhân.

• Triệu chứng: Tiểu máu (có thể gián đoạn), tiểu gắt, tiểu nhiều lần, đau khi tiểu.

Chẩn đoán: Soi bàng quang, chụp CT niệu đồ, sinh thiết.

Điều trị: Phẫu thuật, hóa trị, miễn dịch trị liệu.

4. Một số nguyên nhân khác

• Phụ nữ trong kỳ kinh nguyệt: Máu kinh có thể lẫn vào nước tiểu.

• Chấn thương, tập luyện thể thao cường độ cao: Có thể gây tiểu máu thoáng qua.

• Rối loạn đông máu hoặc dùng thuốc kháng đông.

5. Khi nào cần đến gặp bác sĩ?

Tiểu máu cần được đánh giá y khoa nếu:

• Không liên quan đến chế độ ăn hoặc thuốc

• Kéo dài nhiều ngày

• Kèm theo các triệu chứng bất thường khác như: sốt, đau lưng, phù, sụt cân, tiểu khó, tiểu buốt, tiểu gắt

• Có tiền sử ung thư, bệnh thận, đang dùng thuốc chống đông

Chẩn đoán cần thiết có thể bao gồm: phân tích nước tiểu, siêu âm hệ tiết niệu, chụp CT niệu đồ, nội soi bàng quang, xét nghiệm máu.

6. Kết luận

Tiểu máu là một dấu hiệu lâm sàng quan trọng, có thể bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân khác nhau, từ lành tính đến nghiêm trọng. Việc phân biệt giữa các nguyên nhân dựa vào bệnh sử, triệu chứng đi kèm, các xét nghiệm và hình ảnh học là điều cần thiết để đưa ra hướng xử trí đúng đắn. Người bệnh không nên chủ quan khi thấy nước tiểu có màu bất thường và nên chủ động đi khám để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.