Trầm cảm tái phát: Yếu tố nguy cơ, cơ chế và chiến lược phòng ngừa

1. Tình trạng tái phát trong rối loạn trầm cảm nặng

Rối loạn trầm cảm nặng (Major Depressive Disorder - MDD) không chỉ biểu hiện dưới dạng một giai đoạn duy nhất mà có xu hướng tái phát nhiều lần trong suốt cuộc đời. Các nghiên cứu cho thấy:

• Khoảng 50% bệnh nhân sau điều trị một giai đoạn trầm cảm sẽ tái phát trong vòng 1 năm.

• Nguy cơ tái phát là 70% sau hai giai đoạn và 90% sau ba giai đoạn.

• Tỷ lệ tái phát phụ thuộc vào yếu tố cá nhân, mức độ đáp ứng điều trị và tuân thủ điều trị duy trì.

Tình trạng tái phát kéo dài không chỉ làm trầm trọng mức độ rối loạn mà còn làm giảm khả năng hồi phục hoàn toàn và tăng nguy cơ các hành vi tiêu cực như: lạm dụng chất, rối loạn giấc ngủ, rối loạn ăn uống và tăng tỷ lệ tử vong do tự sát.

2. Các yếu tố nguy cơ gây tái phát trầm cảm

2.1. Thay đổi hoặc ngừng điều trị thuốc

Việc thay đổi loại thuốc hoặc liều lượng thuốc chống trầm cảm mà không có chỉ định chuyên môn hoặc ngừng thuốc đột ngột là yếu tố nguy cơ hàng đầu gây tái phát. Quá trình điều chỉnh thuốc có thể làm mất cân bằng các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin, dopamine và endorphin, dẫn đến rối loạn tâm trạng.

Khuyến nghị:

• Thuốc chống trầm cảm cần được sử dụng liên tục ít nhất 4–6 tuần trước khi đánh giá hiệu quả.

• Việc ngừng thuốc nên được thực hiện dưới sự giám sát của bác sĩ và theo lộ trình giảm liều hợp lý.

2.2. Biến cố căng thẳng trong cuộc sống

Các sự kiện gây căng thẳng như tang chế, mất việc, ly hôn hoặc thay đổi môi trường sống có thể là tác nhân khởi phát giai đoạn trầm cảm mới, đặc biệt ở những người có tiền sử trầm cảm.

2.3. Bệnh lý mạn tính đi kèm

Khoảng 30–50% bệnh nhân mắc bệnh mạn tính như tim mạch, đái tháo đường, ung thư, Parkinson, viêm khớp có đồng mắc trầm cảm. Gánh nặng bệnh tật, giảm chất lượng sống và tác dụng phụ của thuốc điều trị góp phần làm tăng nguy cơ tái phát.

2.4. Lạm dụng chất kích thích và rượu

Rượu và chất gây nghiện có thể tạo cảm giác thoải mái tức thì nhưng làm trầm trọng thêm các triệu chứng trầm cảm và gia tăng hành vi tự hủy hoại. Đây là yếu tố nguy cơ quan trọng của trầm cảm tái phát, đặc biệt ở bệnh nhân trẻ tuổi.

2.5. Sang chấn tâm lý và phân biệt đối xử

Sang chấn như lạm dụng thể chất, tình dục, bạo lực tinh thần và kỳ thị xã hội là các yếu tố nguy cơ cao. Phân biệt chủng tộc từ thời thơ ấu cũng có liên quan đến tỷ lệ mắc trầm cảm cao ở tuổi trưởng thành.

2.6. Các dịp đặc biệt và ngày kỷ niệm

Ngày giỗ, sinh nhật người thân đã mất, lễ Tết hoặc các ngày lễ gia đình có thể kích hoạt lại ký ức đau buồn và gây khởi phát triệu chứng trầm cảm, đặc biệt ở người từng trải qua sang chấn.

2.7. Trầm cảm sau sinh

Phụ nữ sau sinh có nguy cơ tái phát cao nếu có tiền sử trầm cảm. Theo CDC Hoa Kỳ, 1 trong 9 phụ nữ sau sinh trải qua trầm cảm sau sinh, ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng chăm sóc bản thân và trẻ sơ sinh.

2.8. Rối loạn cảm xúc theo mùa (SAD)

Trầm cảm theo mùa thường xảy ra vào mùa thu và đông do thiếu ánh sáng mặt trời, ảnh hưởng đến đồng hồ sinh học và hormone serotonin. Một số trường hợp có thể bị ảnh hưởng ngược lại vào mùa hè.

3. Biện pháp giảm nguy cơ tái phát trầm cảm

3.1. Nhận diện và tránh các yếu tố khởi phát

Xác định sớm các yếu tố gây trầm cảm tái phát (triggers) như môi trường độc hại, mối quan hệ tiêu cực, căng thẳng kéo dài giúp chủ động phòng ngừa. Việc xây dựng ranh giới cá nhân cũng đóng vai trò quan trọng trong kiểm soát cảm xúc.

3.2. Tăng cường kết nối xã hội

Sự hỗ trợ từ gia đình, bạn bè, cộng đồng có tác dụng giảm căng thẳng, hỗ trợ cảm xúc và ngăn ngừa tái phát. Tham gia các nhóm hỗ trợ hoặc sinh hoạt cộng đồng được chứng minh làm giảm triệu chứng trầm cảm và tăng tính bền vững của phục hồi.

3.3. Duy trì lối sống lành mạnh

• Ngủ đủ giấc (7–9 giờ/đêm), hạn chế chất kích thích.

• Hoạt động thể chất thường xuyên (150 phút/tuần).

• Duy trì hoạt động yêu thích (đọc sách, khiêu vũ, nghệ thuật).

• Tự chăm sóc bản thân như thiền định, viết nhật ký cảm xúc, chăm sóc dinh dưỡng.

3.4. Đánh giá lại kế hoạch điều trị

Nếu phương pháp điều trị hiện tại không hiệu quả, cần trao đổi với bác sĩ chuyên khoa tâm thần để điều chỉnh phác đồ điều trị, thay đổi thuốc hoặc kết hợp với liệu pháp tâm lý (CBT, ACT, trị liệu nhóm...).

4. Kết luận

Rối loạn trầm cảm có thể tái phát nhiều lần, đặc biệt ở những cá nhân có yếu tố nguy cơ cao và không tuân thủ điều trị. Việc phát hiện sớm các dấu hiệu cảnh báo, duy trì điều trị phù hợp và xây dựng lối sống hỗ trợ tâm lý đóng vai trò quan trọng trong việc phòng ngừa tái phát và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh.