Vai trò của dinh dưỡng và lối sống lành mạnh trong duy trì cân bằng nội tiết tố

1. Tổng quan

Cơ thể con người duy trì cân nặng thông qua một hệ thống điều hòa phức tạp, bao gồm các tuyến nội tiết, hormone và các cơ chế phản hồi sinh lý. Hệ thống này hoạt động liên tục nhằm giữ cân nặng trong giới hạn sinh lý tối ưu. Tuy nhiên, khi tình trạng thừa cân hoặc béo phì xuất hiện, đặc biệt khi quá trình giảm cân diễn ra chậm, cần xem xét khả năng có sự rối loạn cân bằng hormone. Các nhóm hormone liên quan bao gồm hormone điều hòa cảm giác đói và thèm ăn, hormone sinh dục, hormone kiểm soát đường huyết và hormone đáp ứng stress.

2. Dao động hormone và ảnh hưởng đến cân nặng

Sự dao động hormone trong giới hạn sinh lý thường chỉ ảnh hưởng nhẹ đến cân nặng. Ví dụ, phụ nữ có thể tăng vài kg trong giai đoạn mãn kinh, nhưng điều này không đồng nghĩa với việc cần duy trì hormone ở mức cố định tuyệt đối.
Một số bệnh lý nội tiết đặc hiệu như hội chứng Cushing (tăng cortisol) hoặc cường giáp có thể gây thay đổi cân nặng rõ rệt. Ngược lại, ở người khỏe mạnh, sự mất cân bằng hormone không phải là nguyên nhân chủ yếu gây béo phì.

3. Các hormone chính tham gia điều hòa cân nặng

3.1. Hormone điều hòa cảm giác đói và thèm ăn

• Leptin: Được tiết ra từ mô mỡ, có vai trò tín hiệu “no” và điều chỉnh khối lượng mỡ cơ thể. Nồng độ leptin tăng khi tích trữ mỡ nhiều, nhằm ức chế thèm ăn. Ở người béo phì, thường không thiếu leptin mà có tình trạng kháng leptin, làm giảm hiệu quả tín hiệu này.

• Ghrelin: Được sản xuất tại dạ dày, đóng vai trò kích thích cảm giác đói, tăng lượng thức ăn tiêu thụ và thúc đẩy dự trữ mỡ. Ghrelin cũng kích thích tuyến yên tiết hormone tăng trưởng, hỗ trợ chuyển hóa mỡ và tăng khối lượng cơ.

3.2. Hormone kiểm soát đường huyết

• Insulin: Do tế bào beta tụy tiết ra, giúp vận chuyển glucose vào tế bào và dự trữ dưới dạng glycogen hoặc mỡ. Tăng cân kéo dài làm giảm nhạy cảm insulin, dẫn đến kháng insulin và có thể tiến triển thành đái tháo đường type 2.

3.3. Hormone đáp ứng stress

• Cortisol: Được tiết từ vỏ tuyến thượng thận, tham gia đáp ứng stress qua trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận. Cortisol huy động năng lượng bằng cách tăng đường huyết, hỗ trợ cơ thể trong tình huống stress hoặc bệnh lý. Tuy nhiên, cortisol tăng mạn tính có thể gây tích trữ mỡ và thúc đẩy phản ứng viêm.

3.4. Hormone sinh dục

• Estrogen: Ngoài vai trò trong chức năng sinh sản, estrogen còn ảnh hưởng đến chuyển hóa, sức khỏe xương, trí nhớ, nhạy cảm insulin và nguy cơ bệnh tim mạch. Cả nam và nữ đều cần duy trì mức estrogen trong giới hạn sinh lý; thiếu hoặc dư thừa đều có thể gây tích mỡ, đặc biệt vùng bụng.

• Testosterone: Hỗ trợ phát triển khối cơ, giảm mỡ, tăng năng lượng và ham muốn tình dục ở cả hai giới. Giảm testosterone có thể liên quan đến tăng cân, đặc biệt ở nam giới.

3.5. Hormone tuyến giáp

• Hormone tuyến giáp (T3, T4): Điều hòa tốc độ chuyển hóa cơ bản và mức tiêu hao năng lượng. Cường giáp gây sụt cân, trong khi suy giáp thường gây tăng cân; cả hai đều có thể được điều trị bằng thuốc để khôi phục cân bằng hormone.

4. Can thiệp điều trị và hỗ trợ

4.1. Điều trị bằng thuốc

• Bổ sung hormone: Chỉ định trong trường hợp có thiếu hụt hormone được xác định rõ, không khuyến cáo sử dụng đơn thuần để giảm cân do nguy cơ biến chứng.

• GLP-1 (Glucagon-like peptide-1): Hormone tiết từ ruột sau bữa ăn, hỗ trợ tăng tiết insulin, cải thiện nhạy cảm insulin và kiểm soát đường huyết. Các thuốc đồng vận GLP-1 hiện được sử dụng trong điều trị đái tháo đường type 2 và hỗ trợ giảm cân.

4.2. Phương pháp tự nhiên

• Dinh dưỡng: Ưu tiên thực phẩm giàu chất xơ (rau xanh, ngũ cốc nguyên cám, trái cây), protein chất lượng cao; hạn chế tinh bột tinh chế, đường đơn, thực phẩm chế biến sẵn và rượu.

• Lối sống: Quản lý stress thông qua thiền, yoga, ngủ đủ giấc; giảm áp lực tâm lý để hạn chế tăng cortisol mạn tính.

• Tập luyện: Hoạt động thể lực đều đặn, đặc biệt là các bài tập sức mạnh và kháng lực, giúp cải thiện nhạy cảm insulin và duy trì khối cơ nạc.

5. Kết luận

Cân bằng nội tiết tố đóng vai trò quan trọng trong duy trì cân nặng và sức khỏe toàn thân. Tuy nhiên, ở đa số trường hợp, thừa cân không phải do rối loạn hormone đơn thuần. Thay đổi lối sống, chế độ dinh dưỡng hợp lý, hoạt động thể lực thường xuyên và kiểm soát stress là những biện pháp cơ bản, an toàn và hiệu quả để hỗ trợ điều hòa hormone và đạt mục tiêu cân nặng bền vững.