Xyanua: Tính chất, nguồn tiếp xúc, tác động đến sức khỏe và xử trí ngộ độc

Giới thiệu

Xyanua là một hợp chất có tính độc cao, gây ra phản ứng ngộ độc nhanh chóng và có thể dẫn đến tử vong. Chất này đã từng được sử dụng làm vũ khí hóa học trong Chiến tranh Thế giới thứ nhất. Mặc dù có tính chất độc hại nghiêm trọng, xyanua tồn tại ở mức độ thấp trong tự nhiên và nhiều nguồn tiếp xúc hàng ngày.

Nguồn gốc và sự tồn tại của xyanua

Xyanua có mặt trong tự nhiên với hàm lượng thấp, tồn tại trong một số thực phẩm và môi trường xung quanh. Một số vi khuẩn, nấm và tảo có khả năng sinh tổng hợp xyanua trong quá trình sinh trưởng. Ngoài ra, xyanua có thể có trong khói thuốc lá, khí thải động cơ đốt trong, cũng như trong thực phẩm như rau bina, măng, hạnh nhân, đậu lima, hạt trái cây và bột sắn.

Tính chất hóa học của xyanua

Xyanua tồn tại dưới nhiều dạng hóa học khác nhau:

• Hydro xyanua (HCN): Ở nhiệt độ phòng là chất lỏng không màu hoặc hơi xanh nhạt, khi nóng chuyển sang dạng khí không màu có mùi hạnh nhân đắng đặc trưng.

• Natri xyanua và kali xyanua: Dạng bột màu trắng, có thể có mùi hạnh nhân đắng.

• Cyanogen clorua: Khí hóa lỏng, không màu, nặng hơn không khí, mùi hăng đặc trưng, có khả năng sinh ra xyanua.

Tuy nhiên, không nên dựa vào mùi để phát hiện xyanua do một số người không cảm nhận được mùi này hoặc bị mất cảm giác theo thời gian.

Ứng dụng công nghiệp và thương mại

Hydro xyanua đã từng được sử dụng như vũ khí hóa học. Các hợp chất chứa xyanua được ứng dụng trong thuốc trừ sâu, thuốc khử trùng, công nghiệp nhựa, mạ điện, quang học, khai thác mỏ, sản xuất sắt thép, công nghiệp hóa chất và xử lý nước thải. Trong quá trình clo hóa nước, cyanogen clorua có thể sinh ra với nồng độ rất thấp.

Đường tiếp xúc của con người với xyanua

Con người tiếp xúc với lượng nhỏ xyanua thông qua chế độ ăn, hút thuốc và môi trường ô nhiễm. Tiếp xúc qua đường hô hấp, đặc biệt trong không gian kín, là nguy cơ gây tổn hại sức khỏe lớn nhất. Ngộ độc xyanua cấp tính thường xảy ra do tai nạn hoặc hành vi cố ý, với khả năng tử vong cao do tác động nhanh chóng của chất độc.

Cơ chế tác động của xyanua lên cơ thể

Sau khi vào cơ thể, xyanua nhanh chóng hấp thu vào hệ tuần hoàn. Ở liều thấp, xyanua được chuyển hóa thành thiocyanate – một chất ít độc hại hơn và được thải qua nước tiểu. Xyanua cũng tham gia vào quá trình sinh tổng hợp vitamin B12, có vai trò duy trì chức năng tế bào thần kinh và hồng cầu.

Ở liều cao, khả năng chuyển hóa bị quá tải, xyanua ức chế enzyme cytochrome c oxidase trong ty thể, ngăn cản tế bào sử dụng oxy dẫn đến thiếu oxy nội bào và hoại tử tế bào. Các cơ quan chịu ảnh hưởng nhiều nhất là tim, phổi và hệ thần kinh trung ương, gây tử vong nhanh do suy hô hấp và tim mạch.

Triệu chứng ngộ độc xyanua

Các triệu chứng có thể xuất hiện trong vài giây đến vài phút sau phơi nhiễm, bao gồm:

• Mệt mỏi, lú lẫn

• Đau đầu

• Buồn nôn, đau bụng

• Thở nhanh, khó thở

• Mất ý thức, bất tỉnh

• Co giật

• Ngừng tim

Mức độ nghiêm trọng phụ thuộc vào con đường tiếp xúc, liều lượng và dạng xyanua.

Xử trí khẩn cấp khi nghi ngờ phơi nhiễm xyanua

• Ngay lập tức rời khỏi khu vực phơi nhiễm, di chuyển đến nơi có không khí trong lành.

• Nếu trong nhà, ra ngoài hoặc đến khu vực khác xa nguồn tiếp xúc. Đóng kín cửa, tắt hệ thống điều hòa, quạt và thông gió để tránh khí độc xâm nhập.

• Cởi bỏ quần áo nghi ngờ nhiễm xyanua, cho vào túi nhựa kín, bảo quản tránh xa người khác, không tự xử lý túi.

• Rửa kỹ vùng da tiếp xúc bằng xà phòng và nước sạch, rửa mắt bằng nước muối sinh lý hoặc nước sạch.

• Tháo kính áp tròng nếu có, vệ sinh kính trước khi tái sử dụng.

• Tuyệt đối không sử dụng thuốc tẩy để làm sạch da hoặc mắt.

Điều trị y tế

• Cấp cứu bằng oxy 100% để hỗ trợ hô hấp và cung cấp oxy cho tế bào.

• Sử dụng thuốc giải độc gồm natri nitrit và natri thiosulfate để trung hòa tác dụng độc của xyanua.

• Điều trị triệu chứng như co giật bằng thuốc chống động kinh.

• Bệnh nhân có dấu hiệu ngộ độc nặng, mất ý thức cần được nhập viện điều trị hồi sức tích cực ngay lập tức.

Vai trò của xét nghiệm trong điều trị ngộ độc xyanua

Mặc dù xét nghiệm đo nồng độ xyanua huyết có thể xác định mức độ phơi nhiễm, việc này không phải là tiêu chuẩn bắt buộc trước khi bắt đầu điều trị cấp cứu. Quyết định điều trị dựa trên lâm sàng và triệu chứng, không nên trì hoãn cấp cứu chờ kết quả xét nghiệm.

Kết luận

Xyanua là một chất độc nguy hiểm tồn tại trong tự nhiên và nhiều môi trường công nghiệp, có thể gây ngộ độc cấp tính với tỷ lệ tử vong cao. Việc nhận biết sớm, rút khỏi vùng tiếp xúc và xử trí cấp cứu kịp thời là yếu tố quyết định sống còn. Các biện pháp phòng ngừa tiếp xúc và bảo hộ lao động đóng vai trò quan trọng trong giảm thiểu nguy cơ ngộ độc xyanua.