Chế độ ăn GAPS là gì?

Thuật ngữ "GAPS" là viết tắt của "hội chứng ruột và tâm lý". GAPS là một chế độ ăn kiêng tuân theo quan niệm rằng sức khỏe đường ruột có liên quan đến sức khỏe thể chất và tinh thần nói chung. Trên lý thuyết, cải thiện sức khỏe đường ruột có thể cải thiện các tình trạng sức khỏe khác.

Tuy hiện nay chưa có nhiều nghiên cứu cũng như bằng chứng về tác dụng của GAPS trong việc điều trị các tình trạng mà chế độ ăn nhắm tới, bài viết này sẽ điểm qua các bằng chứng đã được đưa ra cùng cách thực hiện chế độ ăn và các lợi ích tiềm năng của chế độ ăn GAPS.

Chế độ ăn GAPS là gì?

Trong chế độ ăn GAPS, các loại thực phẩm khó tiêu hóa được thay thế bằng thực phẩm giàu chất dinh dưỡng.

Tiến sĩ Natasha Campbell-McBride, người phát minh ra chế độ ăn kiêng GAPS tin rằng một chế độ ăn ít dinh dưỡng cùng một hệ tiêu hóa không khỏe mạnh là các yếu tố góp phần vào các vấn đề về mặt tâm lý, thần kinh và hành vi.

Cốt lõi của chế độ ăn kiêng này là việc tránh ăn các loại thực phẩm khó tiêu gây tổn hại đến hệ đường ruột và niêm mạc ruột. Các loại thực phẩm đó được thay thế bằng các thực phẩm giàu chất dinh dưỡng giúp đường ruột khỏe mạnh hơn.

Theo lý thuyết GAPS, đường ruột bị rò rỉ (hay còn gọi là Hội chứng rò rỉ ruột) sẽ giải phóng vi khuẩn có hại và độc tố vào máu, sau đó di chuyển đến não và ảnh hưởng tới chức năng của não. Từ đó, hạn chế các loại thực phẩm gây tổn thương đường ruột có thể giúp điều trị các tình trạng như rối loạn phổ tự kỷ (ASD), rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) và chứng khó đọc.

Mặc dù nghiên cứu đã cho thấy có mối liên hệ giữa não và đường ruột, đặc biệt đối với các tình trạng như lo âu và trầm cảm, nhưng chưa có bằng chứng mạnh mẽ nào chứng minh rằng tuân theo chế độ ăn GAPS sẽ cải thiện các tình trạng tâm lý hoặc hành vi.

GAPS nhắm tới những tình trạng nào?

Theo người sáng chế ra GAPS, chế độ ăn này như một liệu pháp thay thế nhắm tới một loạt các tình trạng tâm lý và hành vi, bao gồm:

Tự kỷ
ADHD
Chứng khó đọc
Chứng khó tiêu
Động kinh
Trầm cảm
Tâm thần phân liệt
Rối loạn lưỡng cực
Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)
Các rối loạn ăn uống
Tình trạng không dung nạp và dị ứng thực phẩm ở trẻ nhỏ

Mục đích ban đầu của người sáng lập chế độ ăn này là giúp trẻ em bị rối loạn hành vi và tâm trạng. Tuy nhiên, một số người trưởng thành sử dụng GAPS để cải thiện các vấn đề tiêu hóa.

GAPS và chứng tự kỷ

Tiến sĩ Campbell-McBride tin rằng trẻ em mắc chứng tự kỷ do có chế độ ăn kém dinh dưỡng và đường ruột bị tổn thương. Cô tuyên bố rằng chế độ ăn kiêng GAPS có thể "điều trị" hoặc cải thiện các triệu chứng tự kỷ.

Hội chứng rối loạn phổ tự kỉ (ASD) gây ra một loạt các triệu chứng ảnh hưởng đến cách một người trải nghiệm thế giới và tương tác với xã hội. Các nhà khoa học tin rằng sự kết hợp của các yếu tố di truyền và môi trường góp phần vào sự hình thành của ASD.

Hầu hết các chuyên gia đồng ý rằng không có cách chữa trị tự kỉ. Nhiều người mắc ASD không xem tự kỷ là thứ họ cần phải chữa. Tuy nhiên, có thể cải thiện các tình trạng sức khỏe liên quan đến ASD, chẳng hạn như các vấn đề về đường tiêu hóa.

Một tổng quan hệ thống năm 2014 cho thấy trẻ em mắc chứng tự kỉ có tỷ lệ mắc các vấn đề về đường ruột cao hơn đáng kể so với những trẻ không bị tự kỉ. Nhóm nghiên cứu nhận xét trẻ bị tự kỉ thường dễ bị đau bụng, táo bón và tiêu chảy nhưng vẫn chưa rõ tại sao.

Một nghiên cứu thực tế trên một cậu bé 12 tuổi cho thấy rằng các triệu chứng về đường ruột cùng các triệu chứng căn bản của chứng tự kỷ giảm đáng kể sau 4 tuần điều trị bằng men vi sinh.

Tuy nhiên, những kết quả của một nghiên cứu năm 2014 thử nghiệm với 133 trẻ em không tìm thấy mối liên quan giữa khả năng hấp thụ của đường ruột và các triệu chứng tự kỉ.

Cho đến nay, không có bằng chứng chắc chắn nào cho thấy những thay đổi trong chế độ ăn uống có thể ảnh hưởng đáng kể đến bệnh tự kỉ.

Vậy GAPS sẽ có những lợi ích gì?

Không có bằng chứng cho thấy chế độ ăn GAPS có thể giúp điều trị các tình trạng vốn được nhắm tới.

Tuy nhiên, tuân thủ theo chế độ ăn này có thể giúp cải thiện sức khỏe đường ruột của người ăn. GAPS khuyến khích ăn ít thực phẩm chế biến sẵn công nghiệp, ăn nhiều trái cây, rau xanh và các chất béo tự nhiên. Những thay đổi chế độ ăn uống đơn giản này có thể cải thiện cả sức khỏe đường ruột và sức khỏe tổng thể.

Nhưng bên cạnh đó, các hướng dẫn của chế độ ăn này không tính tới việc đáp ứng tất cả các nhu cầu dinh dưỡng hàng ngày. Vì vậy, khi thực hiện chế độ ăn kiêng này, người ăn cần đảm bảo việc bổ sung đủ vitamin và khoáng chất để tránh thiếu hụt dinh dưỡng.

Dưới đây là những bằng chứng cho những lợi ích tiềm năng của chế độ ăn GAPS.

Cải thiện sức khỏe đường ruột

Chế độ ăn GAPS có thể cải thiện sức khỏe đường ruột theo ba cách chính:

Loại bỏ chất ngọt nhân tạo: Theo một số nghiên cứu chất tạo ngọt nhân tạo có thể tạo ra sự mất cân bằng vi khuẩn đường ruột và làm tăng nguy cơ các vấn đề về trao đổi chất.

Tập trung vào trái cây và rau quả: Một nghiên cứu năm 2016 với 122 người cho thấy rằng ăn trái cây và rau quả có thể ngăn chặn một chủng vi khuẩn có nguy cơ gây hại phát triển trong ruột.

Bao gồm cả men vi sinh: Men vi sinh chứa nhiều vi khuẩn có lợi. Một nghiên cứu cho thấy rằng ăn sữa chua chứa men vi sinh có thể giúp giảm lượng đường trong máu ở những người mắc hội chứng chuyển hóa.

Có thể giúp kiểm soát một vài tình trạng tâm lý và hành vi

Theo một nghiên cứu khảo sát, các nghiên cứu lâm sàng gần đây gợi ý rằng các vi khuẩn trong ruột có thể ảnh hưởng đáng kể đến chức năng não.

Các nhà nghiên cứu cho rằng sự mất cân bằng đường ruột có thể góp phần vào căn bệnh tâm thần phân liệt và những vấn đề phức tạp khác về hành vi.

Các phát hiện từ tổng quan hệ thống năm 2019 cho thấy men vi sinh có tiềm năng trị liệu để điều trị các triệu chứng trầm cảm.

Tuy nhiên, hiện tại vẫ chưa có nghiên cứu vững chắc nào cho thấy việc thay đổi chế độ ăn uống có thể điều trị hiệu quả các tình trạng này.

Làm thế nào để thực hiện chế độ ăn kiêng GAPS?

Tuân theo chế độ ăn kiêng GAPS cần loại bỏ ngũ cốc, đường, đậu nành, các chế phẩm từ sữa, rau củ chứa nhiều tinh bột và thực phẩm chế biến công nghiệp ra khỏi chế độ ăn. Đây cũng là một trong những chế độ ăn rất giới hạn.

Có ba giai đoạn trong chế độ ăn kiêng GAPS:

1. Giai đoạn giới thiệu

Trước khi tuân theo một chế độ GAPS đầy đủ thì người ăn được khuyên nên ăn theo một chế độ giới thiệu để làm quen với GAPS.

Tuy là một chế độ ăn rất giới hạn, giai đoạn này nhằm mục đích chữa lành ruột và giảm nhanh các triệu chứng tiêu hóa. Giai đoạn này có thể kéo dài từ vài tuần đến thậm chí là 1 năm.

Giai đoạn giới thiệu được chia thành sáu giai đoạn nhỏ. Mỗi giai đoạn được bổ sung một loại thực phẩm mới. Người ăn không nên chuyển sang giai đoạn tiếp theo nếu gặp các triệu chứng về tiêu hóa bao gồm:

Bệnh tiêu chảy
Chướng bụng
Đầy hơi
Táo bón
Đau bụng

Giai đoạn 1

Ở giai đoạn 1, chế độ ăn bao gồm:

Nước dùng xương tự làm
Thịt hoặc cá luộc
Rau nấu chín
Men vi sinh, chẳng hạn như nước rau quả lên men, sữa chua, và váng sữa lên men
Trà gừng hoặc trà hoa cúc với mật ong
Nước lọc

Giai đoạn 2

Giai đoạn 2 có thể bổ sung các loại thực phẩm sau:

Lòng đỏ trứng gà
Thịt hầm với thịt và rau
Bơ tự làm

Giai đoạn 3

Trong giai đoạn 3, thêm các loại thực phẩm sau:

Quả bơ
Dưa cải bắp và các loại rau củ muối
Bánh pancake theo tiêu chuẩn GAPS
Trứng chưng với bơ tự làm, hoặc mỡ gia cầm
Bổ sung men vi sinh

Giai đoạn 4

Các loại thực phẩm sau có thể được thêm vào giai đoạn này gồm:

Thịt nướng
Dầu ô liu ép lạnh
Nước ép cà rốt
Milkshake theo tiêu chuẩn GAPS
Bánh mì theo tiêu chuẩn GAPS

Giai đoạn 5

Trong giai đoạn 5, thêm các loại thực phẩm sau:

Puree táo nấu chín
Rau sống, như rau xà lách và dưa chuột bỏ vỏ
Nước ép trái cây

Giai đoạn 6

Trong giai đoạn 6, thêm các loại thực phẩm sau:

Táo gọt vỏ
Trái cây tươi
Mật ong
Các loại bánh nướng có trái cây sấy khô

Sau khi hoàn thành giai đoạn giới thiệu này, nhiều người sẽ chuyển sang một chế độ ăn GAPS đầy đủ.

2. Chế độ ăn GAPS đầy đủ

Trong chế độ ăn GAPS, cần tránh tất cả các loại ngũ cốc, đường, rau củ nhiều tinh bột, carbohydrate tinh chế và thực phẩm chế biến sẵn công nghiệp. Giai đoạn này thường kéo dài khoảng 1,5-2 năm.

Các loại thực phẩm được chấp nhận bao gồm:

Trứng
Thịt, cá và động vật có vỏ (tươi hoặc đông lạnh)
Rau quả tươi
Tỏi
Chất béo tự nhiên, chẳng hạn như dầu ô liu, dầu dừa và bơ tự làm
Một lượng vừa phải các loại hạt
Bánh nướng làm bằng bột của các loại hạt

Chế độ ăn kiêng GAPS cũng khuyến nghị mọi người:

Sử dụng thực phẩm hữu cơ càng thường xuyên càng tốt
Tránh tất cả các thực phẩm chế biến và đóng gói sẵn
Ăn thực phẩm lên men với mỗi bữa ăn
Uống nước canh xương với mỗi bữa ăn
Tránh ăn trái cây trong bữa ăn
Kết hợp các loại thực phẩm giàu protein với rau

3. Giai đoạn giới thiệu lại

Sau ít nhất 6 tháng tiêu hóa bình thường, mọi người có thể chọn chuyển sang giai đoạn giới thiệu lại.

Giai đoạn cuối cùng của chế độ ăn kiêng GAPS liên quan đến việc giới thiệu lại dần các mặt hàng thực phẩm trong vài tháng.

Chế độ ăn uống khuyến nghị bắt đầu với khoai tây và ngũ cốc lên men. Nên bắt đầu với khẩu phần nhỏ và tăng dần khẩu phần, miễn sao không xảy ra vấn đề về tiêu hóa. Sau đó có thể bổ sung thêm các loại rau củ nhiều tinh bột, ngũ cốc và các loại đậu đỗ.

Danh sách thực phẩm ăn kiêng GAPS

Mọi người có thể ăn các loại thực phẩm sau đây trong chế độ ăn kiêng GAPS:

Nước hầm xương
Thịt, tốt nhất là không có hormone hoặc được cho ăn cỏ tự nhiên
Cá
Động vật có vỏ
Chất béo động vật
Trứng
Trái cây tươi và rau củ không chứa tinh bột
Thực phẩm và đồ uống lên men
Phô mai tự nhiên
Dừa, nước cốt dừa và dầu dừa
Các loại hạt
Đậu thận trắng
Rượu vang khô

Những thực phẩm cần loại bỏ trong chế độ ăn GAPS bao gồm:

Đường và chất tạo ngọt nhân tạo
Các loại siro
Rượu, nhưng người lớn có thể thỉnh thoảng uống một ly rượu vang khô
Thực phẩm chế biến và đóng gói sẵn
Các loại ngũ cốc như gạo, ngô, lúa mì và yến mạch
Các loại rau củ có tinh bột, chẳng hạn như khoai tây và khoai mỡ
Sữa
Các loại đậu đỗ, ngoại trừ đậu trắng và đậu xanh
Cà phê
Trà đặc
Các chế phẩm từ đậu nành

Kế hoạch bữa ăn mẫu GAPS

Bắt đầu một ngày với một trong những điều sau đây:

Một ly nước chanh

Một ly nước ép trái cây và rau quả tươi

Bữa sáng:

Bánh pancake phủ bơ hoặc mật ong

Một tách trà chanh với gừng

Bữa trưa:

Thịt hoặc cá với rau

Nước hầm xương

Đố ăn muối, chẳng hạn như kim chi, dưa cải bắp, sữa chua

Bữa tối:

Rau được nấu với nước hầm xương

Món ăn có lên men, chẳng hạn như kim chi, dưa cải bắp, sữa chua

Tóm lại

Chế độ ăn GAPS tuyên bố rằng giúp điều trị bệnh tự kỷ và các vấn đề về hành vi và tâm lý khác. Tuy nhiên, không có kết quả nghiên cứu đáng tin cậy bổ trợ những tuyên bố này.

Vì vậy tại thời điểm này, GAPS dường như là để quảng cáo chứ chưa có một thống kê xác thực nào về việc điều trị tự kỉ..

Nên tiến hành thận trọng...

Những ai đang quan tâm đến việc thử chế độ ăn GAPS trước hết có thể tham khảo ý kiến của các chuyên gia dinh dưỡng rồi đưa ra quyết định.

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

facebook.com/BVNTP