✴️ Xạ can

Xạ can là một trong những loại thảo dược được sử dụng trong nhiều bài thuốc, có tác dụng điều trị nhiều bệnh như: trị ho, trị ghẻ lở, trị sốt rét,… Nhưng cũng không ít người gặp phải tác dụng phụ do chưa biết sử dụng thuốc đúng cách. 

• Tên khác: rẻ quạt, biển trúc, ô bồ, ô phiến, hoàng viễn, ô siếp, dạ can, ô xuy, thảo khương, phược dực, quỷ phiến, biển trúc căn, hoàng tri mẫu, khai hầu tiễn, lãnh thủy đơn, tử hoa ngưu, ô phiến căn, tử hoa hương, tiên nhân chưởng, điểu bồ, dã huyên thảo, ngọc yến, tử hồ điệp… 
• Tên khoa học: Belamcanda chinensis Lem 
• Họ: Lay Ơn (Iridaceae)

Mô tả cây xạ can 

Đặc điểm của cây xạ can 

Cây thân cỏ có phần rễ rất phát triển. Thông thường xạ can có phần lá mọc thẳng đứng, có khi cao tới 1 m, có hình mác dài khoảng 20 đến 40 cm còn rộng từ 15 đến 20mm. Lá hình phiến dài có gan lá song song, thông thường lá phía dưới úp lên gốc lá ở phía trên. Hoa có cuốn, cánh hoa màu vàng cam. Còn phần quả thì hình trứng có 3 van và dài khoảng 23 đến 25mm, phần hạt màu xanh đen và có hình cầu. 

Phần rễ của xạ can rất hữu dụng trong việc điều trị bệnh

Phân bố 

Đây là cây rất dễ mọc nên có thể thấy ở khắp nơi. Tập trung nhiều ở các nước châu Á như Lào, Phillipin, Ấn Độ, Triều Tiên, Trung Quốc, Nhật Bản. Ở nước ta có thể thấy nhiều ở: Tp. Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Huế, Nghệ An, Ninh Bình, Thanh Hóa, Hà Nội, Hòa Bình, Lạng Sơn, Vĩnh Phúc, Lào Cai. 

Bộ phận dùng 

Thân, rễ

Thu hái – sơ chế 

Thường được thu hoạch vào mùa xuân hoặc mùa thu, sau đó được đem phơi khô, bảo quản để dùng dần. 

Bào chế thuốc 

• Sau khi thu hoạch có thể ngâm mềm rồi đem thái nhỏ và phơi khô. Sau khi phơi khô có thể mài thành bột và mỗi khi dùng thì đem pha với nước. 
• Nếu dùng tươi thì có thể rửa sạch, giã nát cùng một chút muối

Bảo quản 

Xạ can được bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng mặt trời. 

Thành phần hóa học 

Hoạt chất glucozit iridin và glucozit belamcandin…

Vị thuốc xạ can 

Tính vị 

Vị đắng, tính hàn

Quy kinh 

Kinh Can và Kinh phế

Tác dụng dược lý và chủ trị của xạ can 

• Có khả năng chống nấm và virus có tác dụng điều trị nhiều loại nấm da, virus 
• Có tác dụng với nội tiết, tăng tuyến nước bọt 
• Có tác dụng giải nhiệt, giúp giảm sốt 
• Tác dụng kháng viêm 
• Tác dụng khử đờm
• Tác dụng kháng vi sinh 

Cách dùng và liều lượng 

Mỗi ngày có thể sắc từ 3 đến 6g để uống. Hoặc có thể dùng 10 đến 20g thân và rễ tươi giã với muối để ngậm và tận dụng bã để đắp điều trị bệnh ngoài da. 

Xạ can được kết hợp với nhiều nguyên liệu khác để chữa bệnh

Độc tính 

Vị thuốc khá an toàn, ít có độc tính

Bài thuốc sử dụng xạ can 

Có rất nhiều bài thuốc sử dụng nguyên liệu xạ can, chẳng hạn như: 

1/ Trị ho có khí nghịch lên, cổ họng có nước 

• Chuẩn bị: 13 củ xạ can, 120g ma hoàng, 120g sinh khương, 90g khoản đông hoa, 90g tế tân, 90g tuer uyển, 7 quả đại táo, nửa lít ngũ vị tử, 1 lượng bán hạ vừa đủ. 
• Cho ma hoàng vào nấu với 2 lít nước, vớt bọt rồi cho các vị thuốc còn lại vào nấu sôi lên là có thể dùng được. 
• Chia ra uống 3 lần trong ngày. 

2/ Trị thủy cổ, trướng bụng, da xám đen 

Dùng xạ can giã lấy nước cốt rồi uống mỗi ngày 1 chén. 

3/ Trị ghẻ lở 

• Chuẩn bị: 80g xạ can, 80g thăng ma 
• Đem nguyên liệu nấu với 3 chén nước và đùng dể uống, tận dụng phần bã để đắp lên vết thương. 

4/ Trị họng sưng đau 

• Dùng 20g xạ can nấu với 1 chén rượu nước cho đến khi cạn có 1 nửa thì tắt bếp. 
• Chắt lấy nước, bỏ phần bã rồi cho mật ong vào để uống. 

5/ Trị họng sưng đau, ăn uống khó 

• Chuẩn bị: 160g xạ can tươi và 160g mỡ heo 
• Nấu nguyên liệu trên bếp cho đến khi keo hết nước rồi dùng để ngậm, cảm giác khó chịu ở cổ họng sẽ giảm ngay. 

6/ Trị vú sưng

Xạ can phơi khô, tán bột rồi trộn với mật và đắp lên vùng vú bị sưng đau. 

7/ Trị bạch hầu 

Chuẩn bị nguyên liệu: 3g xạ can, 3g sơn đậu căn, 15g kim ngân hoa, 6g cam thảo. 
Dùng tất cả nguyên liệu trong 1 thang thuốc, sắc để uống. 

8/ Trị quai bị

Lấy 15g rễ xạ can tươi sắc uống 2 lần mỗi ngày

9/ Trị viêm khớp gối 

• Lấy 90g xạ can ngâm với 500ml rượu trong 1 tuần. 
• Mỗi lần dùng 20ml và uống 2 ngày. 
• Kiên trì các triệu chứng bệnh sẽ cải thiện

Còn rất nhiều bài thuốc sử dụng nguyên liệu là xạ can khác được lưu truyền trong dân gian và có tác dụng khá tốt trong điều trị nhiều bệnh mà chúng ta hay gặp phải. 

Kiêng kị khi sử dụng xạ can 

Tuy có tác dụng tốt nhưng cũng có thể gây ra tác dụng phụ, chính vì vậy bạn nên chú ý một vài điều kiêng kị như sau: 

• Không được sử dụng trong thời gian dài sẽ khiến cho cơ thể hết sức mệt mỏi, dễ bị tiêu chảy. 
• Người dùng có thể trạng yếu, tạng hàn, khí huyết hư thì không nên sử dụng. 
• Không dùng có phụ nữ có thai, người đang có vấn đề về can Tỳ, đi tiêu lỏng… 

Xạ can có rất nhiều công dụng đối với sức khỏe nhưng cũng rất nguy hiểm nếu không sử dụng đúng cách. Chính vì vậy nếu có ý định dùng nguyên liệu này, bạn hãy tìm hiểu thật kĩ. Nếu có bất cứ thắc mắc nào về việc sử dụng thì nên tham khảo trực tiếp thông tin từ những người có chuyên môn, tránh tình trạng không hiểu biết mà sử dụng bừa bãi. 

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

  facebook.com/BVNTP

  youtube.com/bvntp