1. ĐẠI CƯƠNG:
- Ong thuộc họ cánh màng gồm 2 họ chính:
+ Họ ong vò vẽ bao gồm: ong vò vẽ,ong bắp cày,ong vàng.
+ Họ ong mật gồm ong mật và ong bầu.
- Bộ phận gây độc gồm túi nọc và ngòi nằm ở phần bụng sau của con cái. Ngòi của ong mật có hình răng cưa do vậy sau khi đốt ong bị xé rách phần bụng và để lại ngòi ong trên da và con ong sẽ bị chết. Ong vò vẽ thì ngòi ong trơn nên có thể đốt nhiều lần.
Hình: Ngòi ong mật (hình trên bên trái), và ngòi ong vò vẽ (hình trên bên phải), ong mật đốt người để lại ngòi và một phần mô bụng
- Liều độc: phụ thuộc rất nhiều vào loại ong và số vết đốt.
- Mức độ nặng phụ thuộc vào loại ong, số nốt đốt và vị trí đốt. Ở người lớn bị ong vò vẽ đốt từ trên 30 vết đốt trở lên là nặng, trẻ em bị từ trên 10 nốt đốt là nặng.
- Việc xử trí sớm, tích cực tập trung vào việc truyền dịch, tăng cường bài niệu có thể làm giảm được mức độ nặng.
- Nhận dạng loại ong
Hình: Ong bắp cày, ong vò vẽ và ong mật.
2. NGUYÊN NHÂN:
- Do tai nạn trong lao động, sinh hoạt, khi đi rừng bị ong đốt thường là ong đất,bắp cày,ong bò vẽ,ong vàng,độc tính cao.
- Nuôi ong lấy mật hoặc lấy mật ong rừng thường là ong mật.
- Do trẻ em trêu chọc, ném, phá tổ ong thường là ong vàng hoặc ong bò vẽ.
3. CHẨN ĐOÁN:
3.1.Chẩn đoán xác định :
a) Triệu chứng lâm sàng :
* Tại chỗ:
- Biểu hiện: đỏ da, đau buốt, ngứa, phù nề, đường kính một vài cm quanh chỗ đốt.
- Đau chói sau vài phút chuyển thành đau rát bỏng.
- Nốt ong châm ở giữa hoại tử trắng, xung quanh có viền đỏ, phù nề, tổn thương trên da tồn tại vài ngày đến vài tuần.
- Nếu bị nhiều nốt đốt có thể gây phù nề toàn bộ chi hoặc thân.
- Ong vào vùng hầu họng gây phù nề, co thắt thanh quản gây khó thở cấp.
- Ong đốt vào vùng quanh mắt hoặc mi mắt có thể gây đục màng trước thuỷ tinh thể,viêm mống mắt,áp xe thuỷ tinh thể,thủng nhãn cầu,tang nhãn áp, rối loạn khúc xạ.
- Các triệu chứng cục bộ nặng nhất vào 48-72 giờ sau khi bị ong đốt và kéo dài hàng tuần.
- Tiêu cơ vân xuất hiện sau 24-48 giờ có thể dẫn đến vô niệu do tắc ống thận.
- Nọc ong châm thẳng vào mạch máu có thể gây lên các triệu chứng nhanh hơn, nặng hơn.
* Triệu chứng toàn thân:
- Sẩn ngứa,mề đay,cảm giác nóng ran trong vòng vài giờ sau đốt.
- Xảy ra khi bị nhiều nốt đốt. Nếu >50 nốt, các triệu chứng toàn thân có thể biểu hiện ngay lập tức (rất khó phân biệt giữa sốc do độc tố của nọc ong với phản vệ) hoặc sau vài ngày. Bao gồm phù lan rộng, cảm giác bỏng da, vã mồ hôi, viêm kết mạc.
- Tiêu hóa: Biểu hiện buồn nôn, nôn, đau bụng, ỉa chảy. Có thể gặp hoại tử tế bào gan ở những người bệnh tử vong.
- Tim mạch: giai đoạn đầu mạch nhanh, tăng huyết áp, nhồi máu cơ tim sau tụt huyết áp,sốc.
- Thần kinh: yếu cơ, mệt mỏi, chóng mặt, đau đầu, hôn mê và co giật
- Huyết học:tan máu,đái máu,giảm tiểu cầu,chảy máu nhiều nơi.Lưu ý chảy máu phổi hoặc não. Có thể có rối loạn đông máu kiểu đông máu lan tỏa trong long mạch.
- Thận: đái ít, nước tiểu sẫm màu, chuyển từ màu hồng sang đỏ sẫm hoặc nâu đỏ rồi vô niệu nhanh chóng nếu không điều trị kịp thời. suy thận cấp thể vô niệu có thể tiến triển do hoại tử ống thận thứ phát từ tiêu cơ vân, tan máu và từ thiếu máu thận;cũng có thể có sự góp phần của cơ chế miễn dịch .Tuy nhiên các amin giao cảm trong thành phần nọc ong gây co mạch ,giảm tưới máu thận,hoại tử ống thận cùng với sự bít tắc của ông thận domyoglobin và hemoglobin đóng vai trò chính và đây là cơ sở cho biện pháp điều trị bài niệu tích cực trong điều trị ong đốt.
- Triệu chứng phản vệ: thường xảy ra sau khi bị ong đốt vài phút đến vài giờ và tử vong thường xảy ra trong giờ đầu. Sốc phản vệ chiếm từ 0,3-3 thậm chí 8% các trường hợp ong đốt Biểu hiện:
+ Da: đỏ da toàn thân,phùm ạch,nổi mày đay,ngứa.
+ Hô hấp:phù lưỡi, co thắt phế quản, tang tiết dịch phế quản, co thắt thanh quản gây khó thở thanh quản.Trường hợp nặng có thể gặp chảy máu phổi.
+ Tim mạch:nhịp nhanh,tụ thuyết áp,ngất,điện tim thay đổi STvàT.
+ Tiêu hóa:nôn,buồn nôn,ỉa chảy,đau quặn bụng,đầy bụng.
- Phản ứng chậm:
+ Xuất hiện nhiều ngày sau khi bị ong đốt (8-15ngày).
+ Kiểu type III và IV của Gell và Coombs.
+ Phản ứng kiểu bệnh huyết thanh kèm theo sốt,mềđ ay,đau khớp.
+ Phản ứng thần kinh kiểu Guillain Barré, hội chứng ngoại tháp, hội chứng màng não, bệnh não cấp.
+ Biểu hiện thận:thận nhiễm mỡ,viêm cầu thận
b) Xét nghiệm đánh giá mức độ nặng và theo dõi diễn biến:
- Công thứcmáu
- Sinh hoá: Urê, creatinin, điện giải đồ, đường, CK tăng, CKMB, AST, ALT, bilirubin toàn phần, trực tiếp, gián tiếp, sắt huyết thanh, hồng cầu lưới, coombs trực tiếp, gián tiếp.
- Tổng phân tích nước tiểu,myoglobin niệu.
- Đông máu cơ bản. Khi có tổn thương gan và rối lọan đông máu cần làm đông toàn bộ ít nhất 1lần/ngày.
- Điện tim.
- XQ tim phổi.
3.2. Chẩn đoán phân biệt: với vết đốt do các loại côn trùng khác.
3. ĐIỀU TRỊ:
Không có thuốc điều trị đặc hiệu, chủ yếu là điều trị triệu chứng.
- Tại vết đốt: chườm lạnh, giảm đau bằng kem kháng Histamin (kem Phenergan,…) 2-3 lần/ ngày.
- Giảm phù nề: Prednisolon 40-60 mg uống một lần hoặc Methylprednisolon 40mg tiêm tĩnh mạch 1-2 lần/ ngày, có thể giảm liều dần trong 3-5 ngày.
- Nếu bị sốc phản vệ điều trị theo phác đồ xử trí sốc phản vệ:
+ Quan trọng nhất là nhanh chóng tiêm bắp Adrenalin người lớn 0,3- 0,5 mg, trẻ em: 0,01 mg/kg; nếu trẻ nặng > 50 kg thì liều tối đa 1 lần 0,5 mg, nhắc lại sau 5 -15 phút nếu cần. Nếu tiêm bắp 3 lần mà HA vẫn thấp thì pha truyền với liều từ 0,1-1 mcg kg/ phút. chỉnh liều để đạt HA mong muốn.
+ Cho thở oxy 8-10l/ph, nếu suy hô hấp cần dặt nội khí quản, thở máy.
+ Đặt bệnh nhân nằm thẳng đầu thấp.
+ Truyền dịch: Natriclorua 0,9% nhanh 20 ml /kg trong( ?), đánh giá, truyền lại khi cần.
+ Abuterol: khí dung khi co thắt phế quản liều 0,15 mg/kg (tối thiểu 2,5 mg) pha vào 3 ml nước muối, khí dung nhắc lại khi cần.
+ Kháng H1: Dimedrol ống 10 mg (Diphenylhydramin): 1 mg/kg TB hoặc TM (tối đa 40 mg).
+ Kháng H2: Ranitidin 50 mg TM (hoặc Famotidin 20mg TM).
+ Solumedrol 1 mg /kg (tối đa 125 mg).
- Phòng suy thận cấp:
Bài niệu tích cực là 1 trong những biện pháp điều trị ong đốt cơ bản và hiệu quả:
+ Nhẹ: Cho uống nhiều nước, 2000-3000ml nước/24 giờ, ngay sau khi bị ong đốt nếu tỉnh táo,nên dung dung dịch ORESOL.
+ Nặng: có tụt huyết áp, hoặc bị > 10 nốt đốt: Tăng cường thải độc bằng phương pháp bài niệu tích cực (xem bài chẩn đoán và xử trí chung với ngộ độc cấp).
- Lọc máu:
+ Nếu bài niệu tích cực, lợi tiểu không kết quả, suy thận, cho chạy thận nhân tạo ngắt quãng.
+ Người lớn nếu bị ong vò vẽ đốt > 50 nốt, hoặc trẻ em bị đốt > 30 nốt và có biểu hiện ngộ độc nọc ong, chỉ định lọc máu liên tục CVVH càng sớm càng tốt để loại bỏ nọc ong tránh được vòng xoắn bệnh lý.
+ Khi có tan máu, vàng da, suy gan, suy thận, rối loạn đông máu xét chỉ định hay huyết tương và lọc máu lien tục.
- Rối loạn đông máu, thiếu máu, giảm tiểu cầu: truyền huyết tương tươi đông lạnh, hồng cầu khối, tiểu cầu theo tình trạng ngườibệnh.
- Suy hô hấp: do phù phổi cấp, chảy máu phổi: thở ôxy liều cao, thở máy không xâm nhập CPAP+PS,hoặc đặt nội khí quản,thở máy có PEEP.
- Tiêm phòng uốn ván nếu vùng ong đốt bị nhiễm bẩn (SAT 2000 đv tiêm dưới da).
- Lấy ngòi ong ra khỏi da bệnh nhân:nếu ong mật đốt, lấy sớm sau khi bị đốt.
- Dị ứng nhẹ (màyđay):uống hoặc tiêm kháng Histamin,Corticoid.
- Chú ý: Khi bị nhiều nốt đốt gây tình trạng tụt huyết áp nên tiêm bắp ngay Adrenalin 0,3-0,5 ml dung dịch 1/1000 (vì rất khó phân biệt được là do sốc phản vệ hay độc tố toàn thân, kết hợp kháng Histamine (Dimedrol ống 10 mg)1- 5ống.
4.TIÊN LƯỢNG VÀ BIẾN CHỨNG:
Tiên lượng phụ thuộc vào loại ong, số lượng vết đốt, vị trí đốt, được điều trị bài niệu tích cực sớm hay muộn, có bệnh phối hợp hay không?Thôngt hường ong bắp cày độc hơn ong vò vẽ,ong vò vẽ độc hơn ong vàng.
Tiên lượng tốt nếu người lớn bị đốt < 10 nốt, nếu > 30 nốt cần thận trọng.
Biến chứng: suy gan, suy thận cấp thể vô niệu, rối loạn đông máu, tan máu, suy đa tạng gây tử vong.
Nhiễm trùng thứ phát sau khi bị đốt (hiếm khi xảy ra) nhưng nếu có thường gặp vào ngày thứ 5 sau ong đốt khi các phản ứng tại chỗ đã giảm đi nhưng thấy xuất hiện sưng, nóng, đỏ, đau tăng lên nhiều, thậm chí có thể sốt, cần cho kháng sinh.
5. DỰ PHÒNG:
- Với những người có cơ địa dị ứng nhất là đã có tiền sử dị ứng với ong nên chuẩn bị sẵn bơm tiêm nạp sẵn có Adreanalin (EpiPen chứa: 0.3 mg, EpiPen Jr. chứa 0.15mg) để tiêm dưới da nếu bị ong đốt.
- Khi vào rừng không nên xịt nước hoa, trang điểm và mặc quần áo sặc sỡ hoặc quần áo in hình những bông hoa vì sẽ hấp dẫn ong.
- Khi đi dã ngoại thì lưu ý những đồ ăn, nươc uống ngọt cũng lôi kéo ong đến.
- Không đi chân không vào rừng vì có thể dẫm phải tổ ong.
- Nếu có ong vò vẽ quanh đầu và người bạn thì lúc đó bạn nên bình tĩnh,hít thở sâu vì ong đang khám phá bạn có phải là bông hoa không hay là một cái gì có ích cho nó,nếu nó phát hiện là người thì ong sẽ bay đi.
- Không chọc phá tổ ong.
- Khi trong nhà hoặc ngoài vườn có tổ ong thì bạn nên nhờ chuyên gia để dỡ bỏ tổ ong.
Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh
