KHÔNG, BẠN KHÔNG THỂ KHIẾN MỘT NGƯỜI THAY ĐỔI | Mark Manson

Chúng ta ai cũng từng có một người như thế trong đời — một người mà ta luôn thầm nghĩ: “Giá mà họ chịu…” Tháng này qua năm khác, ta yêu thương họ, lo lắng cho họ, quan tâm đến họ, nhưng mỗi khi tắt đèn hay gác máy, ta lại thở dài: “Giá mà họ chịu thay đổi…”

Có thể đó là một người thân. Có thể họ đang trầm cảm. Đang đau lòng. Đang tuyệt vọng. Có thể họ chẳng còn tin vào chính mình nữa. Và mỗi lần gặp họ, ta lại cố lấp đầy họ bằng tình thương và sự tin tưởng. Ta khen họ cái áo Spiderman mới, trêu rằng kiểu tóc mới của họ trông “chất lừ”. Ta khéo léo động viên họ, gợi ý vài điều, giới thiệu vài cuốn sách, rồi lặng lẽ nghĩ thầm:

“Giá mà họ chịu tin vào chính mình…”

Hay có thể đó là một người bạn. Một người mà ta thấy rõ đang tự đẩy đời mình vào bế tắc. Uống quá nhiều. Ngoại tình. Đốt sạch tiền bạc vào cái thú chơi go-kart kỳ quặc nhưng đầy đam mê. Ta kéo họ ra một góc, đặt tay lên vai, nói lời động viên như một người bạn nên làm. Có thể ta còn đề nghị xem sổ tài khoản giúp họ, thậm chí cho họ vay tiền. Nhưng trong đầu, ta cứ lặp đi lặp lại:

“Giá mà họ biết tự lo cho bản thân…”

Và có khi, đó là điều tệ nhất — người bạn đời của ta. Hoặc tệ hơn nữa, người đã từng là bạn đời. Có thể mối quan hệ đã kết thúc, nhưng ta vẫn bám víu vào một niềm hy vọng mong manh rằng họ sẽ thay đổi. Rằng chỉ cần họ hiểu ra một điều gì đó, tất cả sẽ khác. Ta cứ mua cho họ những cuốn sách mà họ chẳng bao giờ đọc. Ta kéo họ đến gặp chuyên gia tâm lý dù họ không muốn. Ta để lại những tin nhắn nghẹn ngào lúc 2 giờ sáng, gào lên trong nước mắt:

“Tại sao em/anh không đủ đối với anh/em?!!”

Ừ, như thể cách đó từng có hiệu quả…

Chúng ta ai cũng có một người như thế trong đời. Yêu họ — đau. Mất họ — cũng đau. Thế là ta nghĩ, cách duy nhất để cứu vãn mớ cảm xúc hỗn độn này… là làm cho họ thay đổi.

“Giá mà họ chịu…”

Mùa xuân vừa rồi, tôi có đi tour diễn thuyết và thường để dành chút thời gian cuối buổi cho phần hỏi đáp. Lạ thay, ở bất kỳ thành phố nào, cũng sẽ có ít nhất một người đứng lên kể lể một câu chuyện rối ren nào đó, rồi kết lại bằng: “Làm sao để anh ấy/cô ấy chịu thay đổi? Chỉ cần họ làm X thôi, mọi chuyện sẽ ổn hơn.”

Và câu trả lời của tôi, lúc nào cũng giống nhau:

Bạn không thể.

Bạn không thể bắt ai đó thay đổi. Bạn có thể truyền cảm hứng để họ thay đổi. Bạn có thể giáo dục họ, hỗ trợ họ trong hành trình thay đổi.

Nhưng bạn không thể ép họ thay đổi.

Vì để khiến ai đó làm một điều gì đó — dù là điều tốt cho họ — cũng cần đến sự ép buộc hoặc thao túng. Nó đòi hỏi phải can thiệp vào cuộc sống của họ theo cách xâm phạm đến ranh giới cá nhân, và điều đó có thể làm hỏng mối quan hệ — đôi khi còn tệ hơn cả việc không giúp gì.

Đây là những sự xâm phạm ranh giới mà ta thường không nhận ra, vì ta làm chúng với ý tốt. Ví dụ, Timmy mất việc. Timmy nằm dài trên ghế sofa nhà mẹ, túng thiếu và tội nghiệp cho chính mình mỗi ngày. Thế là mẹ bắt đầu tự điền đơn xin việc giúp Timmy. Mẹ bắt đầu quát mắng Timmy, chê bai, khiến cậu thấy tội lỗi vì "vô dụng". Có khi mẹ còn ném luôn cái máy chơi game của cậu qua cửa sổ, như một cú hích cuối cùng để thúc cậu dậy và bước ra đời.

KHI NHỮNG RANH GIỚI BỊ XÂM PHẠM – VÀ NHỮNG TỔN THƯƠNG KÉO THEO SAU ĐÓ

Dù mẹ của Timmy có ý tốt, và dù nhiều người có thể xem hành động của bà là một hình thức “yêu thương nghiêm khắc” cao thượng, thì cách cư xử ấy rốt cuộc lại phản tác dụng. Đó là sự xâm phạm ranh giới. Đó là khi ta gánh lấy trách nhiệm cho hành vi và cảm xúc của người khác. Và cho dù có xuất phát từ thiện chí, việc vượt qua ranh giới này vẫn luôn làm hỏng các mối quan hệ.

Thử nghĩ thế này: Timmy đang thấy tội nghiệp cho bản thân. Timmy đang vật lộn để tìm một lý do nào đó để tiếp tục tồn tại trong thế giới khắc nghiệt và vô tâm này. Rồi bất chợt, mẹ xuất hiện, đập tan cái máy chơi game của cậu và đi tìm việc làm giúp cậu luôn. Điều này không những chẳng giải quyết được nỗi hoang mang trong Timmy về sự tàn nhẫn của thế giới và cảm giác mình chẳng có chỗ đứng nào trong đó, mà còn làm sâu sắc thêm niềm tin rằng: cậu thật sự có vấn đề.

Bởi nếu Timmy không phải là một kẻ thất bại, thì tại sao mẹ cậu lại phải ra ngoài tìm việc giúp cậu cơ chứ?

Thay vì học được rằng: “Thế giới này vẫn ổn, và mình có thể xoay xở được”, bài học Timmy nhận về lại là: “Ừ, mình đúng là một gã trưởng thành vô dụng vẫn cần mẹ lo từng li từng tí — mình biết mà, có gì đó sai ở mình thật.”

Chính vì vậy, những nỗ lực tốt đẹp nhất để giúp ai đó thường lại phản tác dụng. Bạn không thể “làm cho” ai đó có lòng tự tin, biết tôn trọng chính mình hay biết chịu trách nhiệm — bởi chính cách bạn dùng để “làm cho” họ có được những điều ấy lại âm thầm phá huỷ nó.

Để một người thật sự thay đổi, họ cần cảm thấy rằng sự thay đổi ấy là của họ, do họ chọn, do họ kiểm soát. Nếu không, mọi tác dụng sẽ tan biến.

Một phê bình thường gặp dành cho tôi là: không giống như phần lớn tác giả sách tự lực, tôi không nói cho người ta biết họ phải làm gì. Tôi không đưa ra những kế hoạch hành động với các bước A đến F, cũng không nhét vào cuối mỗi chương cả tá bài tập để làm.

Nhưng tôi không làm vậy vì một lý do rất đơn giản: tôi không có quyền quyết định điều gì là đúng với bạn. Tôi không thể quyết định điều gì sẽ khiến bạn trở thành một phiên bản tốt hơn của chính mình. Và ngay cả nếu tôi có thể, thì việc tôi nói bạn phải làm gì, thay vì để bạn tự chọn cho mình, sẽ tước đi gần như toàn bộ giá trị cảm xúc của hành trình ấy.

Những người thường tìm đến thế giới “phát triển bản thân” phần lớn là những người có một nỗi khó khăn dai dẳng trong việc chịu trách nhiệm cho lựa chọn của mình. Họ là những người đã trôi nổi qua cuộc đời trong trạng thái đi tìm một ai đó — một nhân vật có thẩm quyền, một tổ chức hay một hệ giá trị — để bảo họ phải nghĩ gì, làm gì, và quan tâm đến điều gì.

Vấn đề là, mọi hệ giá trị rồi cũng sẽ sụp đổ. Mọi định nghĩa về “thành công” rồi cũng sẽ trở nên vô nghĩa. Và nếu bạn sống dựa trên hệ giá trị của người khác, thì bạn sẽ thấy lạc lõng và mất phương hướng từ trong cốt lõi.

Nên nếu có người như tôi, đứng trên sân khấu và tuyên bố rằng: “Chỉ cần đưa tôi nửa số tiền bạn có, tôi sẽ chịu trách nhiệm cho cuộc đời bạn và nói cho bạn biết chính xác phải làm gì và trân trọng điều gì”, thì không chỉ là tôi đang tiếp tục nuôi dưỡng gốc rễ vấn đề của bạn, mà tôi còn đang kiếm bộn tiền từ chính nỗi bất an ấy.

Những người từng trải qua tổn thương, từng bị bỏ rơi, bị hổ thẹn, từng lạc lối — họ sống sót qua nỗi đau ấy bằng cách bám víu vào một thế giới quan nào đó hứa hẹn cho họ hy vọng.

Nhưng chừng nào họ còn chưa học được cách tự tạo ra hy vọng từ bên trong, tự chọn giá trị sống cho chính mình, tự chịu trách nhiệm với trải nghiệm của bản thân — thì sẽ chẳng có gì thực sự lành lại.

Và nếu ai đó can thiệp, nói rằng: “Đây, cầm lấy hệ giá trị của tôi, tôi dâng lên tận nơi đây này. Có muốn gọi thêm khoai chiên không?” — thì cho dù có đầy thiện chí, hành động ấy cũng chỉ càng làm vấn đề thêm trầm trọng.

LỜI NHẮC NHỞ NHỎ

Việc can thiệp vào cuộc sống của ai đó có thể là điều cần thiết — nhưng chỉ khi người ấy đang thực sự trở thành mối nguy cho chính bản thân họ hoặc cho người khác. Và khi tôi nói “nguy hiểm”, tôi muốn nói đến nguy hiểm thật sự — kiểu như họ đang sốc thuốc, mất kiểm soát, có hành vi bạo lực, hoặc tin rằng mình đang sống chung với Charlie trong xưởng kẹo của Willy Wonka.

LÀM SAO TA CÓ THỂ GIÚP NGƯỜI KHÁC?

Vậy nếu ta không thể ép ai thay đổi, nếu việc can thiệp vào đời họ theo cách tước đi trách nhiệm lựa chọn của chính họ rốt cuộc lại phản tác dụng, thì ta còn có thể làm gì? Làm thế nào để thật sự giúp được người khác?

1. HÃY DẪN ĐƯỜNG BẰNG CHÍNH CUỘC SỐNG CỦA MÌNH

Bất kỳ ai từng trải qua một sự thay đổi lớn trong đời đều nhận ra rằng, điều đó sẽ tạo hiệu ứng lan toả tới các mối quan hệ xung quanh. Bạn bỏ rượu, bỏ tiệc tùng, và đột nhiên, những người bạn nhậu cảm thấy như bạn đang xa lánh họ, hay thậm chí là "chảnh" với họ.

Nhưng đôi khi, chỉ đôi khi thôi, có một người bạn trong nhóm ấy chợt nghĩ: “Ừ, chắc mình cũng nên giảm bớt lại”. Và rồi họ bước xuống chiếc thuyền tiệc tùng cùng với bạn. Họ chọn thay đổi — giống bạn đã từng.

Không phải vì bạn đã can thiệp và bảo họ rằng: “Ê, ngừng say xỉn vào mỗi tối thứ Ba đi”, mà đơn giản vì bạn không còn say xỉn nữa. Và điều đó truyền cảm hứng cho họ.

2. THAY VÌ ĐƯA RA CÂU TRẢ LỜI, HÃY GỢI MỞ NHỮNG CÂU HỎI TỐT HƠN

Khi bạn hiểu rằng việc áp đặt câu trả lời của mình lên người khác sẽ làm mất đi giá trị vốn có của những câu trả lời ấy, thì lựa chọn còn lại là giúp người kia tìm ra những câu hỏi tốt hơn.

Thay vì nói: “Bạn phải đòi tăng lương đi chứ”, bạn có thể hỏi: “Bạn có cảm thấy mức lương hiện tại là công bằng không?”

Thay vì nói: “Bạn cần phải ngừng chịu đựng mớ rắc rối của chị mình đi”, hãy thử hỏi: “Bạn có thấy mình đang gánh trách nhiệm cho mớ rắc rối ấy không?”

Thay vì nói: “Đừng có làm bậy ra quần nữa, ghê lắm”, bạn có thể nhẹ nhàng: “Bạn đã từng nghĩ đến việc dùng toilet chưa? Để tôi chỉ cho cách dùng nhé?”

Gợi mở câu hỏi là việc khó. Nó đòi hỏi sự kiên nhẫn. Sự lắng nghe. Và sự quan tâm thật lòng. Có lẽ vì thế mà nó lại quý giá đến vậy. Khi bạn trả tiền cho một buổi trị liệu, về bản chất, bạn đang trả tiền cho những câu hỏi hay hơn.

Và đây cũng là lý do vì sao có người thấy trị liệu “chẳng có ích gì”, bởi họ cứ tưởng mình sẽ nhận được câu trả lời cho tất cả nỗi đau — nhưng điều họ nhận lại chỉ là… thêm nhiều câu hỏi nữa.

3. HÃY TRAO ĐI SỰ GIÚP ĐỠ MỘT CÁCH VÔ ĐIỀU KIỆN

Điều này không có nghĩa là bạn không bao giờ được phép đưa ra câu trả lời. Nhưng những câu trả lời ấy cần được người kia tự mình đi tìm. Có một sự khác biệt rất lớn giữa việc tôi nói: “Này, tôi biết điều gì là tốt nhất cho bạn” và việc bạn đến hỏi tôi: “Anh nghĩ điều gì là tốt cho tôi?”

Một câu tôn trọng quyền tự quyết và tính độc lập của bạn. Câu kia thì không.

Vì vậy, đôi khi điều tốt nhất bạn có thể làm là chỉ đơn giản để người kia biết rằng: “Tôi ở đây nếu bạn cần.” Câu nói kinh điển: “Tôi biết bạn đang trải qua một khoảng thời gian khó khăn. Nếu bạn muốn chia sẻ, cứ tìm tôi nhé” — vẫn luôn là một món quà đầy tình người.

Nhưng sự giúp đỡ cũng có thể cụ thể hơn. Vài năm trước, một người bạn tôi gặp rắc rối với bố mẹ. Thay vì cho lời khuyên hay bảo cậu ấy nên làm gì, tôi chỉ đơn giản kể về một vài chuyện trong quá khứ giữa tôi và bố mẹ — những chuyện mà tôi nghĩ có nét tương đồng.

Mục đích không phải để ép bạn tôi nghe theo tôi, không phải để cậu ấy làm y chang tôi, cũng chẳng cần cậu ấy quan tâm đến chuyện của tôi. Tất cả tuỳ thuộc vào cậu ấy.

Tôi chỉ đơn thuần là trao đi một chút trải nghiệm. Đặt nó trước mặt cậu ấy. Nếu có ích, thì tốt. Nếu không, cũng chẳng sao.

Bởi khi được chia sẻ theo cách đó, những câu chuyện của ta mang một giá trị vượt khỏi bản thân ta. Đó không còn là lời khuyên nữa. Mà là một góc nhìn, một cách nhìn, giúp người kia có thêm ánh sáng cho hành trình của riêng họ. Và quyền lựa chọn, quyền chịu trách nhiệm cho con đường ấy — luôn được giữ nguyên, không ai xâm phạm, không ai can thiệp.

Bởi sau cùng, mỗi người chúng ta chỉ có thể thật sự thay đổi chính mình. Timmy có thể đã có một công việc ngon lành và mất luôn cái máy chơi game, nhưng nếu trong sâu thẳm, cách cậu nhìn nhận về chính mình và cuộc sống vẫn chưa thay đổi — thì cậu vẫn là Timmy của ngày nào. Chỉ khác là giờ đây, mẹ cậu… bực mình hơn nhiều.