Đại tiện phân đen: Các nguyên nhân, chẩn đoán và định hướng xử trí lâm sàng

1. Khái niệm

Phân đen (melena) là hiện tượng phân có màu đen như nhựa đường, thường đặc, dính và có mùi hôi đặc trưng. Đây là dấu hiệu có thể liên quan đến sự hiện diện của máu đã bị tiêu hóa một phần trong đường tiêu hóa trên (từ miệng đến góc Treitz), phản ánh tình trạng xuất huyết tiêu hóa. Tuy nhiên, không phải mọi trường hợp phân đen đều do xuất huyết; một số nguyên nhân lành tính, như chế độ ăn uống hoặc thuốc, cũng có thể gây ra hiện tượng này.

2. Nguyên nhân thường gặp của phân đen

2.1. Nguyên nhân không do bệnh lý

Một số yếu tố ngoại sinh có thể khiến phân đổi màu mà không liên quan đến xuất huyết:

• Thực phẩm chứa sắc tố sẫm: cam thảo đen, việt quất, socola đen.

• Thực phẩm chức năng chứa sắt: sắt sulfate, fumarate hoặc gluconate thường gây phân sẫm màu do phần sắt không hấp thu được bài tiết qua phân.

• Thuốc chứa bismuth: ví dụ như bismuth subsalicylate (Pepto-Bismol), có thể gây phân đen và nhuộm đen lưỡi hoặc răng khi sử dụng liều cao hoặc kéo dài.

2.2. Nguyên nhân bệnh lý

a) Loét đường tiêu hóa trên

• Loét dạ dày hoặc tá tràng là nguyên nhân phổ biến nhất gây melena.

• Biểu hiện lâm sàng: cảm giác nóng rát vùng thượng vị, đầy hơi, khó tiêu, buồn nôn, hoặc không có triệu chứng rõ rệt cho đến khi có chảy máu.

• Khi loét chảy máu, máu sẽ tiếp xúc với dịch vị và enzyme tiêu hóa, chuyển thành melena.

b) Viêm đường tiêu hóa trên

• Viêm dạ dày, viêm thực quản, đặc biệt khi có loét niêm mạc, cũng có thể gây xuất huyết nhẹ và phân sẫm màu.

• Nguyên nhân: nhiễm Helicobacter pylori, lạm dụng rượu, NSAIDs, stress kéo dài, trào ngược acid.

c) Hội chứng Mallory-Weiss

• Tổn thương rách niêm mạc tại chỗ nối dạ dày-thực quản, thường do nôn ói kéo dài, có thể gây xuất huyết và melena.

d) Giãn tĩnh mạch thực quản (esophageal varices)

• Gặp ở bệnh nhân xơ gan, tăng áp tĩnh mạch cửa.

• Khi vỡ, gây xuất huyết ồ ạt, biểu hiện bằng nôn ra máu (hematemesis) và/hoặc melena.

e) Ung thư đường tiêu hóa trên

• Ung thư dạ dày hoặc thực quản giai đoạn tiến triển có thể chảy máu rỉ rả, gây phân đen kèm triệu chứng toàn thân: sụt cân, chán ăn, mệt mỏi, đau bụng kéo dài.

3. Chẩn đoán phân biệt và tiếp cận lâm sàng

3.1. Hỏi bệnh và khám lâm sàng

• Khai thác kỹ tiền sử sử dụng thuốc (sắt, NSAID, bismuth, corticosteroid), thực phẩm đã sử dụng gần đây.

• Đánh giá triệu chứng đi kèm: đau bụng, buồn nôn, chóng mặt, mệt mỏi, sụt cân, vàng da.

• Khám lâm sàng: kiểm tra dấu hiệu mất máu (mạch nhanh, huyết áp tụt, niêm nhợt), dấu hiệu bệnh gan (báng bụng, sao mạch, gan to...).

3.2. Cận lâm sàng

• Công thức máu: đánh giá thiếu máu (Hb, Hct), số lượng hồng cầu.

• Xét nghiệm phân tìm máu ẩn (FOBT).

• Nội soi tiêu hóa trên: là tiêu chuẩn vàng trong chẩn đoán nguyên nhân xuất huyết tiêu hóa trên.

• Xét nghiệm chức năng gan, đông máu nếu nghi ngờ bệnh lý gan mạn.

• Hình ảnh học: chụp X-quang bụng, CT nếu cần đánh giá biến chứng hoặc loại trừ nguyên nhân khác.

4. Điều trị

4.1. Tùy theo nguyên nhân

• Nếu do thực phẩm hoặc thuốc:

  • Ngừng sử dụng thực phẩm hoặc thuốc nghi ngờ.

  • Theo dõi phân trong vài ngày; nếu tình trạng không cải thiện, cần đánh giá thêm.

  • Điều chỉnh loại thuốc sắt hoặc chuyển sang dạng dễ dung nạp hơn (sắt polysaccharide, sắt sucrose đường tĩnh mạch…).

• Nếu do loét tiêu hóa:

  • Thuốc ức chế bơm proton (PPI): omeprazole, esomeprazole…

  • Thuốc đối kháng thụ thể H2: ranitidine, famotidine (ít sử dụng hơn PPI).

  • Ngưng NSAID, điều trị H. pylori nếu có.

  • Phẫu thuật hoặc can thiệp nội soi nếu có chảy máu nặng, tái phát.

• Nếu do bệnh lý gan, giãn tĩnh mạch thực quản:

  • Dùng thuốc ức chế beta không chọn lọc (propranolol, nadolol) để giảm áp lực tĩnh mạch cửa.

  • Can thiệp nội soi thắt tĩnh mạch thực quản.

  • Xem xét TIPS (Transjugular Intrahepatic Portosystemic Shunt) ở bệnh nhân tái phát.

4.2. Theo dõi và chăm sóc

• Theo dõi dấu hiệu sinh tồn, công thức máu.

• Truyền máu nếu thiếu máu nặng.

• Điều trị hỗ trợ: bù dịch, điện giải, điều chỉnh rối loạn đông máu.

5. Khi nào cần đi khám ngay?

Người bệnh cần đến khám bác sĩ ngay khi:

• Đại tiện phân đen kèm đau bụng, chóng mặt, ngất, nôn ra máu, hoặc có dấu hiệu mất máu.

• Có bệnh gan mạn tính, xơ gan kèm phân đen.

• Tình trạng phân đen kéo dài nhiều ngày mà không liên quan đến chế độ ăn hay thuốc.

6. Kết luận

Phân đen có thể là dấu hiệu sinh lý do thực phẩm hoặc thuốc, nhưng cũng có thể là biểu hiện nghiêm trọng của xuất huyết tiêu hóa. Việc nhận diện kịp thời và phân biệt nguyên nhân có vai trò thiết yếu trong đánh giá và xử trí. Nội soi tiêu hóa trên là công cụ quan trọng để chẩn đoán nguyên nhân chảy máu. Nếu có nghi ngờ xuất huyết tiêu hóa, người bệnh cần được đánh giá và điều trị tại cơ sở y tế càng sớm càng tốt để tránh các biến chứng nguy hiểm.