Đánh giá nước tiểu sẫm màu: Nguyên nhân, chẩn đoán phân biệt và hướng xử trí

1. Màu sắc nước tiểu bình thường và quá trình hình thành

Ở người khỏe mạnh, nước tiểu bình thường có màu vàng nhạt đến vàng đậm, do sự hiện diện của sắc tố urobilin (hoặc urochrome) – một sản phẩm phân hủy của hemoglobin. Mức độ đậm nhạt của nước tiểu phụ thuộc chủ yếu vào mức độ cô đặc nước tiểu, phản ánh tình trạng hydrat hóa của cơ thể.

Nước tiểu được hình thành tại nephron trong thận qua quá trình lọc, tái hấp thu và bài tiết. Sau đó, nước tiểu được dẫn qua niệu quản xuống bàng quang, rồi được thải ra ngoài qua niệu đạo.

2. Nguyên nhân nước tiểu sẫm màu

Màu sắc nước tiểu sẫm hơn bình thường có thể phản ánh những thay đổi sinh lý đơn thuần hoặc là dấu hiệu của bệnh lý nghiêm trọng. Các nhóm nguyên nhân bao gồm:

a. Mất nước (dehydration)

Là nguyên nhân phổ biến nhất. Nước tiểu thường có màu vàng hổ phách hoặc màu mật ong. Có thể đi kèm các dấu hiệu:

• Khô môi, khô da

• Chóng mặt, nhức đầu

• Giảm lượng nước tiểu

• Táo bón

• Cảm giác khát nhiều

b. Bệnh lý hệ tiết niệu – gan – mật

Nước tiểu có thể chuyển sang màu nâu, đỏ sẫm hoặc như xi-rô trong các tình trạng sau:

• Viêm gan, xơ gan, tắc mật (do tăng bilirubin)

• Viêm cầu thận, viêm ống thận cấp, sỏi đường tiết niệu

• Tiêu cơ vân (myoglobin niệu): thường gặp sau chấn thương cơ, luyện tập gắng sức

• Ung thư thận, bàng quang, tụy

• Rối loạn chuyển hóa hiếm gặp: porphyria, thalassemia

c. Nguyên nhân do chế độ ăn và thuốc

Một số thực phẩm và thuốc có thể làm thay đổi màu nước tiểu mà không mang ý nghĩa bệnh lý:

• Thực phẩm: củ dền, đại hoàng, quả mọng, đậu răng ngựa

• Thuốc:

  • Rifampin (đỏ cam)

  • Warfarin, phenazopyridine (cam, đỏ)

  • Thuốc hóa trị, thuốc nhuận tràng chứa senna (nâu đỏ)

3. Các tình huống cần lưu ý lâm sàng

• Nước tiểu có máu (tiểu máu đại thể): có thể gợi ý tổn thương đường tiết niệu, sỏi, nhiễm trùng, ung thư.

• Nước tiểu nâu đen: cần loại trừ nguyên nhân tiêu cơ vân hoặc bệnh lý gan nặng.

• Nước tiểu đỏ nhưng không có hồng cầu (pseudohematuria): thường gặp do thức ăn hoặc thuốc.

4. Khi nào cần đi khám bác sĩ?

Nên thăm khám y tế khi:

• Nước tiểu sẫm màu kéo dài không cải thiện sau khi uống đủ nước

• Phát hiện máu trong nước tiểu

• Kèm theo các triệu chứng toàn thân: đau vùng hông lưng, sốt, buồn nôn, nôn, vàng da – vàng mắt

• Có bệnh lý gan, thận, hoặc đang dùng thuốc độc thận

Trong các trường hợp nghi ngờ, bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm:

• Tổng phân tích nước tiểu (urinalysis)

• Cặn lắng nước tiểu

• Xét nghiệm chức năng gan, thận

• Siêu âm hệ tiết niệu

5. Biện pháp dự phòng và theo dõi

• Đảm bảo đủ nước mỗi ngày: lượng nước cần tùy theo thể trạng, hoạt động thể lực và môi trường, nhưng thông thường nên uống từ 1.5–2.5 lít nước/ngày.

• Đi tiểu ít nhất 4–6 lần/ngày, với nước tiểu màu vàng nhạt là dấu hiệu tốt của đủ nước.

• Tránh lạm dụng thực phẩm – thuốc nhuộm màu nước tiểu nếu không cần thiết.

• Tuân thủ hướng dẫn dùng thuốc của bác sĩ, đặc biệt với các thuốc gây thay đổi màu nước tiểu.

• Không tự ý điều trị tiểu máu hoặc nước tiểu bất thường tại nhà.

Kết luận

Nước tiểu sẫm màu có thể là biểu hiện sinh lý đơn giản như mất nước, nhưng cũng có thể là dấu hiệu cảnh báo bệnh lý nghiêm trọng. Việc đánh giá màu sắc nước tiểu cần kết hợp với các triệu chứng đi kèm, tiền sử bệnh lý và yếu tố nguy cơ để xác định nguyên nhân chính xác. Người bệnh cần chủ động theo dõi và tham khảo ý kiến bác sĩ khi có bất kỳ thay đổi bất thường nào kéo dài liên quan đến nước tiểu.