Đau vùng thượng vị: Nguyên nhân thường gặp, xử trí và chỉ định khám bệnh

Đau vùng thượng vị (epigastric pain) là triệu chứng phổ biến trong thực hành lâm sàng, có thể do nguyên nhân tại đường tiêu hóa hoặc ngoài đường tiêu hóa. Vị trí đau thường nằm giữa vùng bụng trên, ngay dưới mũi ức, có thể lan ra sau lưng hoặc lên ngực, tùy thuộc vào căn nguyên. Dưới đây là tổng hợp 10 nguyên nhân thường gặp gây đau vùng thượng vị, đặc điểm lâm sàng và định hướng xử trí.

1. Chướng bụng, đầy hơi

Khí tích tụ trong lòng ống tiêu hóa có thể gây giãn các quai ruột và kích thích thụ thể căng giãn, dẫn đến cảm giác chướng bụng và đau âm ỉ vùng thượng vị. Nguyên nhân thường do nuốt khí, tiêu hóa kém hoặc chế độ ăn nhiều thực phẩm sinh hơi (các loại đậu, bắp cải, nước có gas).

Xử trí:

• Nghỉ ngơi, tránh ăn quá nhanh hoặc nói chuyện trong khi ăn

• Thuốc chống đầy hơi không kê đơn (simethicone) có thể được sử dụng

Cảnh báo: Nếu đi kèm với sốt, nôn nhiều hoặc đau dữ dội → cần loại trừ nguyên nhân cấp tính khác.

2. Khó tiêu chức năng

Đặc trưng bởi cảm giác nóng rát vùng thượng vị, đầy bụng, nhanh no sau ăn. Khó tiêu chức năng không có tổn thương thực thể rõ ràng trên nội soi, nhưng thường liên quan đến tăng tiết acid hoặc rối loạn vận động dạ dày.

Điều trị:

• Thuốc kháng acid, ức chế bơm proton (PPI)

• Điều chỉnh chế độ ăn, tránh thức ăn nhiều gia vị, chua cay

3. Viêm dạ dày

Viêm niêm mạc dạ dày có thể cấp tính hoặc mạn tính, do nhiều nguyên nhân như nhiễm Helicobacter pylori, sử dụng NSAIDs, rượu, hoặc tự miễn.

Triệu chứng:

• Đau âm ỉ, nóng rát vùng thượng vị

• Buồn nôn, đầy bụng, chán ăn

Chẩn đoán và điều trị:

• Nội soi dạ dày – sinh thiết

• Điều trị theo nguyên nhân: kháng sinh diệt H. pylori, thuốc bảo vệ niêm mạc, PPI

4. Viêm dạ dày – ruột do virus

Do nhiễm enterovirus, norovirus,… gây viêm cấp tính niêm mạc tiêu hóa. Bệnh thường khởi phát đột ngột với nôn, tiêu chảy, sốt nhẹ và đau bụng vùng thượng vị.

Điều trị:

• Chủ yếu là bù nước và điện giải (ORS)

• Nghỉ ngơi, ăn thức ăn dễ tiêu

• Cần phân biệt với viêm ruột thừa hoặc bệnh lý tắc ruột nếu đau tăng dần

5. Đau cơ thành bụng

Do co thắt hoặc chấn thương cơ bụng gây đau khu trú vùng thượng vị. Đặc điểm là đau tăng khi cử động hoặc sờ nắn cơ.

Điều trị:

• Nghỉ ngơi, chườm nóng/lạnh

• Giảm đau thông thường

6. Viêm ruột thừa giai đoạn sớm

Ở giai đoạn đầu, viêm ruột thừa có thể biểu hiện đau mơ hồ quanh rốn hoặc vùng thượng vị, sau đó di chuyển xuống hố chậu phải. Bệnh tiến triển nhanh và có thể gây thủng nếu không xử trí kịp thời.

Cần lưu ý nếu có:

• Sốt nhẹ, buồn nôn, chán ăn

• Đau tăng dần, ấn đau hố chậu phải (dấu hiệu McBurney)

7. Sỏi túi mật và viêm đường mật

Sỏi túi mật hoặc ống mật chủ gây tắc nghẽn dòng mật, làm xuất hiện cơn đau quặn mật vùng thượng vị – hạ sườn phải, thường sau bữa ăn nhiều dầu mỡ. Có thể kèm buồn nôn, vàng da.

Chẩn đoán:

• Siêu âm bụng

• Men gan, bilirubin tăng nếu có viêm đường mật

Xử trí:

• Nội soi mật tụy ngược dòng (ERCP) nếu sỏi trong ống mật chủ

• Cắt túi mật nội soi nếu sỏi gây biến chứng tái phát

8. Viêm tụy cấp hoặc mạn

Viêm tụy thường gây đau dữ dội vùng thượng vị, lan ra sau lưng, không giảm với thay đổi tư thế. Có thể do rượu, sỏi mật, tăng triglyceride hoặc thuốc.

Triệu chứng:

• Đau dữ dội, nôn mửa, sốt

• Amylase, lipase máu tăng

Điều trị:

• Nhịn ăn, truyền dịch, giảm đau

• Điều trị nguyên nhân nền

9. Tắc ruột

Là tình trạng cấp cứu, tắc ruột gây chướng bụng, đau thượng vị từng cơn, buồn nôn, bí trung – đại tiện. Nguyên nhân có thể do dính ruột, khối u, thoát vị.

Điều trị:

• Hồi sức truyền dịch

• Can thiệp ngoại khoa nếu có nguy cơ hoại tử, thủng ruột

10. Bệnh túi thừa đại tràng (Diverticulitis)

Viêm túi thừa thường gây đau vùng hạ vị, tuy nhiên nếu túi thừa ở đoạn đại tràng lên hoặc góc gan, có thể biểu hiện đau vùng thượng vị.

Triệu chứng:

• Đau khu trú, có thể kèm sốt, tiêu lỏng

• Bạch cầu máu tăng

Điều trị:

• Kháng sinh phổ rộng

• Phẫu thuật nếu có biến chứng áp xe hoặc thủng

KHI NÀO CẦN KHÁM HOẶC CẤP CỨU?

Khuyến cáo khám trong vòng 24 giờ nếu có:

• Nôn kéo dài >12 giờ

• Sốt kèm đau bụng

• Tiền sử dùng thuốc mới hoặc chấn thương vùng bụng

• Đau bụng ở bệnh nhân suy giảm miễn dịch

Cần đến phòng cấp cứu khi:

• Cơn đau dữ dội vùng thượng vị không đáp ứng giảm đau thông thường

• Đau kèm theo phân bạc màu, nôn ra máu hoặc máu trong phân

• Phụ nữ có thai bị đau bụng dữ dội

• Dấu hiệu mất nước nặng: khô môi, da nhăn, mắt trũng, lơ mơ

• Trẻ nhỏ có sốt cao, nôn kéo dài hoặc tiêu chảy nặng

TÓM TẮT CÂU HỎI THƯỜNG GẶP

Nguyên nhân phổ biến của đau thượng vị:

• Khó tiêu, chướng bụng

• Viêm dạ dày, viêm ruột thừa

• Bệnh gan, sỏi mật, viêm tụy

• Nhiễm virus tiêu hóa, tắc ruột, túi thừa đại tràng

Làm sao để giảm đau vùng thượng vị?

• Phụ thuộc vào nguyên nhân. Ví dụ: thuốc kháng acid với đau do tăng acid, bù dịch và nghỉ ngơi với viêm dạ dày ruột do virus, hoặc can thiệp ngoại khoa với các nguyên nhân tắc nghẽn hay viêm cấp tính.