Hiện tượng thèm rượu trong quá trình cai nghiện

Cảm giác thèm rượu là một triệu chứng phổ biến trong quá trình cai nghiện rượu, đặc biệt trong giai đoạn đầu sau khi ngưng sử dụng. Đây là một trạng thái thôi thúc mãnh liệt muốn sử dụng rượu trở lại, có thể gây ảnh hưởng đến khả năng duy trì sự tỉnh táo lâu dài. Tuy nhiên, tình trạng này thường chỉ diễn ra trong một khoảng thời gian ngắn, và có thể kiểm soát hiệu quả nếu được can thiệp đúng cách.

1. Cơ chế sinh lý và tâm lý của cảm giác thèm rượu

1.1. Biến đổi hóa sinh thần kinh

Việc sử dụng rượu kéo dài làm thay đổi nồng độ và chức năng của các chất dẫn truyền thần kinh trong hệ thần kinh trung ương, đặc biệt là dopamine, gamma-aminobutyric acid (GABA) và glutamate. Những thay đổi này dẫn đến hiện tượng dung nạp rượu – tức là người sử dụng cần lượng rượu lớn hơn để đạt được cùng hiệu ứng – và hình thành sự lệ thuộc. Khi ngừng rượu, não bộ phản ứng bằng sự mất cân bằng hoạt động thần kinh, dẫn đến hội chứng cai, trong đó có cảm giác thèm rượu dữ dội.

1.2. Điều kiện hóa hành vi và hình thành thói quen

Việc lặp đi lặp lại hành vi uống rượu trong một số hoàn cảnh nhất định (căng thẳng, mệt mỏi, giao tiếp xã hội…) khiến bộ não hình thành liên kết giữa rượu và cảm xúc tích cực. Đây là cơ chế điều kiện hóa cổ điển, khiến hành vi uống rượu trở thành một phương thức tự điều chỉnh cảm xúc, từ đó dẫn đến hiện tượng thèm rượu khi gặp lại hoàn cảnh tương tự, ngay cả khi đã ngừng sử dụng.

2. Các yếu tố khởi phát cảm giác thèm rượu

2.1. Yếu tố nội sinh

• Căng thẳng, lo âu, trầm cảm

• Tình trạng đau thể chất

• Hồi tưởng các kỷ niệm gắn với rượu

• Mất ngủ hoặc rối loạn giấc ngủ

2.2. Yếu tố ngoại sinh

• Gặp gỡ bạn bè từng uống rượu chung

• Tới địa điểm thường uống rượu (quán bar, nhà hàng…)

• Tiếp xúc với hình ảnh, âm thanh hoặc mùi vị gợi nhớ đến rượu

• Sự kiện xã hội có phục vụ rượu

3. Các chiến lược can thiệp ngắn hạn

3.1. Phân tán sự chú ý

Cảm giác thèm thường chỉ kéo dài từ 3–5 phút. Trong thời gian này, các hoạt động giúp phân tán sự chú ý có thể giúp vượt qua cơn thèm, bao gồm:

• Tập thể dục nhẹ (đi bộ, nhảy, yoga)

• Nghe nhạc, đọc sách, xem phim hài

• Làm việc nhà, nấu ăn, pha trà

• Thiền định, hít thở sâu, tô màu

• Giao tiếp với bạn bè hoặc người thân hỗ trợ cai nghiện

3.2. Chấp nhận hiện tại và kiểm soát cảm xúc

Thực hành chánh niệm (mindfulness), kỹ thuật thiền tập trung, và các phương pháp thư giãn cơ tiến triển (progressive muscle relaxation) có thể giúp giảm cường độ cảm xúc tiêu cực và cải thiện khả năng kiểm soát ham muốn.

4. Các chiến lược dài hạn hỗ trợ duy trì cai nghiện

4.1. Xác định và tránh yếu tố khởi phát

• Ghi nhật ký theo dõi hoàn cảnh xuất hiện cảm giác thèm rượu

• Tránh các tình huống nguy cơ cao trong giai đoạn đầu cai

• Loại bỏ rượu khỏi nơi cư trú, thay đổi thói quen xã hội không lành mạnh

• Xây dựng mạng lưới hỗ trợ tích cực, bao gồm gia đình, bạn bè và nhóm hỗ trợ

4.2. Tư vấn và trị liệu tâm lý

Trị liệu hành vi nhận thức (CBT) và phỏng vấn tạo động lực (MI) đã được chứng minh hiệu quả trong kiểm soát cảm giác thèm rượu. Các chuyên gia trị liệu sẽ giúp:

• Nhận diện và thay đổi nhận thức sai lệch liên quan đến rượu

• Phát triển kỹ năng đối phó với tình huống áp lực

• Kiểm soát các rối loạn tâm thần kèm theo như lo âu, trầm cảm, rối loạn giấc ngủ

4.3. Điều trị bằng thuốc hỗ trợ cai nghiện rượu

• Naltrexone: ức chế cảm giác khoái cảm do rượu gây ra, giúp giảm ham muốn và lượng rượu tiêu thụ.

• Acamprosate: điều hòa lại hệ thống GABA-glutamate bị rối loạn do sử dụng rượu kéo dài, giúp làm giảm các triệu chứng cai và hỗ trợ duy trì sự tỉnh táo.

• Disulfiram: gây phản ứng bất lợi mạnh mẽ khi uống rượu (buồn nôn, nôn, đỏ mặt, đau đầu…), từ đó ngăn ngừa hành vi tái nghiện. Thuốc này phù hợp với người có động lực cao và cam kết tuân thủ điều trị.

5. Kết luận

Cảm giác thèm rượu là một phần thường gặp trong quá trình cai nghiện và có thể được kiểm soát hiệu quả thông qua kết hợp giữa thay đổi hành vi, trị liệu tâm lý và điều trị nội khoa nếu cần thiết. Việc nhận diện yếu tố khởi phát, phát triển kỹ năng đối phó, và duy trì sự hỗ trợ xã hội là chìa khóa để dự phòng tái nghiện và cải thiện chất lượng sống lâu dài ở người bệnh lệ thuộc rượu.