Ho khan ở trẻ em: Nguyên nhân, chẩn đoán và xử trí

1. Tổng quan

Ho khan là một phản xạ bảo vệ của cơ thể nhằm tống các yếu tố kích thích khỏi đường hô hấp, đặc trưng bởi cơn ho không kèm đờm hoặc chất tiết. Ở trẻ em, ho khan có thể là biểu hiện của nhiều bệnh lý khác nhau, từ lành tính đến nghiêm trọng, cần được đánh giá kỹ lưỡng về căn nguyên, đặc biệt khi ho kéo dài hoặc kèm theo các dấu hiệu báo động.

2. Đặc điểm lâm sàng của ho khan

Ho khan thường có các biểu hiện sau:

• Cơn ho không có đờm hoặc chất nhầy đi kèm

• Cảm giác ngứa hoặc khó chịu ở họng

• Ho có thể thành từng cơn, dai dẳng, nhất là về đêm

• Có thể tồn tại sau giai đoạn nhiễm trùng hô hấp cấp tính

3. Nguyên nhân thường gặp của ho khan ở trẻ em

• Bệnh trào ngược dạ dày – thực quản (GERD): Axit từ dạ dày trào lên thực quản gây kích thích niêm mạc, dẫn đến ho khan, đặc biệt về đêm. Có thể kèm theo ợ nóng, nuốt khó, đau rát họng hoặc đau ngực.

• Dị ứng và viêm mũi dị ứng: Tiếp xúc với dị nguyên (phấn hoa, bụi nhà, lông thú...) gây tiết nhầy, dịch mũi sau, dẫn đến ho khan, thường kèm hắt hơi, nghẹt mũi, ngứa mắt.

• Hen phế quản (asthma): Là bệnh lý mạn tính với biểu hiện ho khan từng cơn, thở khò khè, khó thở, đặc biệt khi tiếp xúc dị nguyên hoặc gắng sức.

• Nhiễm virus đường hô hấp trên (cảm lạnh, cúm, COVID-19): Các bệnh lý do virus thường khởi đầu bằng ho khan, sốt nhẹ, sổ mũi, có thể kéo dài nhiều tuần sau khi nhiễm cấp tính đã khỏi.

• Viêm thanh – khí – phế quản (croup): Bệnh thường gặp ở trẻ 6 tháng đến 5 tuổi, do virus gây viêm phù nề thanh quản, biểu hiện ho khan âm sắc "khàn", kèm khò khè, khàn tiếng và khó thở về đêm.

• Ho gà (Pertussis): Do vi khuẩn Bordetella pertussis gây ra, đặc trưng bởi cơn ho kịch phát, ho thành tràng kéo dài, kết thúc bằng tiếng "khục khục", có thể kèm nôn. Bệnh có thể gây tử vong ở trẻ nhỏ chưa tiêm ngừa đầy đủ.

• Tiếp xúc với chất kích ứng: Bụi, khói thuốc, không khí khô, nấm mốc có thể gây ho khan ở trẻ nhạy cảm. Tiếp xúc kéo dài làm tình trạng ho trở nên mạn tính.

• Dị vật đường thở: Trẻ hít phải dị vật (thức ăn, đồ chơi nhỏ) gây ho khan kèm thở rít hoặc khó thở. Trường hợp này cần can thiệp y tế khẩn cấp nếu có dấu hiệu tắc nghẽn đường thở.

• Tác dụng phụ của thuốc: Một số thuốc như ức chế men chuyển angiotensin (ACEi) có thể gây ho khan kéo dài.

• Ho tâm lý hoặc do thói quen: Ho xảy ra không có nguyên nhân thực thể, thường ở trẻ lớn.

4. Khi nào cần đưa trẻ đi khám?

Cha mẹ nên đưa trẻ đến cơ sở y tế khi có một trong các biểu hiện sau:

• Cơn ho kéo dài trên 2 – 3 tuần

• Ho có đờm xanh, đờm máu, hoặc chất tiết bất thường

• Khò khè, khó thở, tím tái

• Sốt cao không đáp ứng hạ sốt

• Biểu hiện mất nước (khô môi, giảm lượng nước tiểu)

• Trẻ dưới 4 tháng tuổi có biểu hiện ho

• Ăn uống kém, nôn ói hoặc sút cân

5. Nguyên tắc điều trị ho khan ở trẻ em

Việc điều trị ho khan phải dựa vào nguyên nhân:

• Hen phế quản: Dùng thuốc giãn phế quản, corticosteroid dạng hít.

• GERD: Thay đổi chế độ ăn, tư thế ngủ, dùng thuốc ức chế bơm proton (PPI) nếu cần.

• Dị ứng: Tránh dị nguyên, dùng thuốc kháng histamine hoặc corticosteroid tại chỗ.

• Ho do virus: Chủ yếu điều trị triệu chứng và hỗ trợ hô hấp.

• Ho gà: Điều trị kháng sinh (macrolide) và theo dõi sát tại cơ sở y tế nếu trẻ nhỏ.

• Dị vật đường thở: Gắp dị vật càng sớm càng tốt tại cơ sở y tế.

6. Biện pháp hỗ trợ tại nhà

• Tạo độ ẩm không khí: Dùng máy tạo ẩm hoặc xông hơi giúp làm dịu niêm mạc hô hấp.

• Tư thế ngủ đầu cao: Giúp giảm ho về đêm do trào ngược hoặc dịch mũi sau.

• Uống đủ nước, thức ăn lỏng ấm: Nước ấm, nước dùng gà, súp có thể làm dịu cổ họng.

• Viên ngậm họng chứa mật ong, bạc hà (chỉ dùng cho trẻ > 5 tuổi): Có tác dụng làm dịu niêm mạc.

• Tắm hơi nước ấm: Giúp đường thở giãn nở, giảm ho, áp dụng cho trẻ lớn hoặc ngồi cùng người lớn.

7. Lưu ý về sử dụng thuốc ho ở trẻ em

Theo khuyến cáo của Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ (AAP), không sử dụng thuốc ho không kê đơn cho trẻ dưới 6 tuổi do hiệu quả không rõ ràng và nguy cơ tác dụng phụ nghiêm trọng. Trẻ dưới 4 tuổi tuyệt đối không nên dùng thuốc ho dạng siro hoặc viên ngậm mà không có chỉ định của bác sĩ.

8. Kết luận

Ho khan là một triệu chứng thường gặp ở trẻ em với nhiều nguyên nhân khác nhau. Hầu hết các trường hợp lành tính và có thể cải thiện bằng các biện pháp chăm sóc tại nhà. Tuy nhiên, cần cảnh giác với những biểu hiện bất thường để kịp thời chẩn đoán và điều trị các bệnh lý tiềm ẩn nguy hiểm. Việc đánh giá nguyên nhân chính xác và điều trị nguyên nhân là yếu tố then chốt trong kiểm soát triệu chứng ho khan ở trẻ em.