Mệt mỏi kéo dài: Nhận diện các nguyên nhân tiềm ẩn từ lối sống đến bệnh lý

Mệt mỏi là một triệu chứng không đặc hiệu, thường gặp trong thực hành lâm sàng, có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân sinh lý và bệnh lý khác nhau. Mặc dù phần lớn các trường hợp mệt mỏi là thoáng qua và có thể cải thiện bằng thay đổi lối sống, nhưng tình trạng mệt mỏi kéo dài hoặc tái diễn có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống và khả năng thực hiện các hoạt động sinh hoạt thường ngày.

Việc đánh giá nguyên nhân gây mệt mỏi là bước quan trọng để chỉ định biện pháp can thiệp thích hợp. Dưới đây là một số nguyên nhân phổ biến, cả chức năng và thực thể, có thể dẫn đến mệt mỏi kéo dài.

1. Rối loạn giấc ngủ và chất lượng giấc ngủ kém

Chất lượng giấc ngủ suy giảm là một nguyên nhân thường gặp gây mệt mỏi kéo dài. Rối loạn giấc ngủ, đặc biệt là mất ngủ (insomnia), hiện ảnh hưởng đến khoảng 40% dân số. Trong đó, mất ngủ ngắn hạn (dưới 3 tháng) chiếm tỷ lệ khoảng 9,5%, với gần 20% tiến triển thành mất ngủ mạn tính (≥3 lần/tuần và kéo dài >3 tháng).

Giấc ngủ đảm nhiệm vai trò quan trọng trong các quá trình phục hồi của cơ thể như tiết hormone tăng trưởng, tái tạo tế bào và phục hồi thần kinh. Thiếu ngủ hoặc giấc ngủ không sâu có thể dẫn đến trạng thái mệt mỏi vào ban ngày, giảm khả năng tập trung và hiệu suất lao động. Điều trị bao gồm thay đổi hành vi, sử dụng thuốc, hoặc can thiệp vào các bệnh lý nền như ngưng thở khi ngủ.

2. Thiếu hụt vi chất dinh dưỡng

Thiếu hụt các vi chất dinh dưỡng thiết yếu có thể dẫn đến tình trạng mệt mỏi dai dẳng, ngay cả ở người ngủ đủ thời gian. Các vi chất liên quan bao gồm:

• Sắt (Fe)

• Vitamin nhóm B (B2, B3, B5, B6, B9, B12)

• Vitamin C và D

• Magie (Mg)

Cần đánh giá nồng độ các vi chất trên trong máu, đặc biệt ở các đối tượng có chế độ ăn kém, rối loạn hấp thu, hoặc nhu cầu tăng cao như phụ nữ mang thai. Việc bổ sung hợp lý theo khuyến nghị có thể cải thiện đáng kể triệu chứng.

3. Căng thẳng và rối loạn thích nghi

Căng thẳng mạn tính có thể làm rối loạn trục hạ đồi - tuyến yên - thượng thận (HPA axis), dẫn đến rối loạn điều hòa cortisol, viêm mạn tính và thay đổi cấu trúc não bộ, từ đó gây ra các biểu hiện kiệt sức thể chất và tâm lý.

Việc duy trì các kỹ thuật quản lý căng thẳng như thiền định, tập luyện nhẹ nhàng, thư giãn cơ thể hoặc can thiệp tâm lý chuyên nghiệp đóng vai trò quan trọng trong cải thiện tình trạng này.

4. Các bệnh lý nội khoa liên quan

Mệt mỏi mạn tính có thể là triệu chứng biểu hiện sớm hoặc đi kèm của nhiều bệnh lý, bao gồm:

• Hội chứng ngưng thở khi ngủ (OSA)

• Suy giáp

• Bệnh lý ác tính (ung thư)

• Đa xơ cứng (multiple sclerosis)

• Rối loạn lo âu, trầm cảm

• Suy thận mạn

• Đái tháo đường

Đánh giá lâm sàng kỹ lưỡng kết hợp xét nghiệm cận lâm sàng là cần thiết để loại trừ hoặc xác định nguyên nhân thực thể.

5. Chế độ ăn uống không hợp lý

Chế độ ăn thiếu hụt calo, protein và vi chất có thể dẫn đến giảm khối lượng cơ nạc, giảm dự trữ năng lượng và gây ra mệt mỏi kéo dài. Người lớn tuổi đặc biệt dễ bị suy dinh dưỡng do giảm cảm giác ngon miệng, giảm hoạt động thể lực hoặc bệnh nền.

Một chế độ ăn đầy đủ, cân đối các nhóm thực phẩm – đặc biệt là rau củ, trái cây, ngũ cốc nguyên cám, cá và trứng – giúp cải thiện năng lượng và chất lượng giấc ngủ.

6. Sử dụng quá mức caffeine

Caffeine có tác dụng kích thích tạm thời nhưng nếu lạm dụng, đặc biệt vào buổi chiều tối, có thể làm gián đoạn chu kỳ giấc ngủ. Hậu quả là làm gia tăng mệt mỏi vào ngày hôm sau. Các tác dụng phụ bao gồm lo âu, mất ngủ, thức giấc về đêm và buồn ngủ ban ngày.

Cần giới hạn lượng caffeine tiêu thụ hàng ngày và tránh sử dụng sau 14 giờ để giảm ảnh hưởng đến giấc ngủ.

7. Mất nước

Mất nước nhẹ đến trung bình có thể gây ra mệt mỏi, chóng mặt, khô miệng và giảm khả năng tập trung. Cơ thể mất nước qua nhiều con đường: tiểu tiện, mồ hôi, hô hấp và phân. Nhu cầu nước trung bình của người trưởng thành là khoảng 30–40 ml/kg/ngày, tùy vào điều kiện môi trường và mức độ hoạt động thể lực.

8. Thừa cân, béo phì

Béo phì không chỉ là yếu tố nguy cơ của các bệnh lý mạn tính mà còn làm gia tăng nguy cơ rối loạn giấc ngủ, đặc biệt là hội chứng ngưng thở khi ngủ. Ngoài ra, béo phì liên quan đến sự gia tăng tình trạng viêm hệ thống và các bệnh lý như trầm cảm và đái tháo đường typ 2 – tất cả đều có thể gây mệt mỏi.

Giảm cân và duy trì chỉ số khối cơ thể (BMI) trong giới hạn khuyến nghị có thể cải thiện chất lượng giấc ngủ và giảm mệt mỏi.

9. Các yếu tố khác

• Rượu bia: Lạm dụng rượu gây rối loạn giấc ngủ, rối loạn chuyển hóa và viêm hệ thống.

• Làm việc ban đêm: Rối loạn nhịp sinh học (circadian rhythm disorder) là nguyên nhân gây mệt mỏi mạn tính ở nhóm làm việc theo ca.

• Lối sống ít vận động: Thiếu hoạt động thể lực làm giảm hiệu suất tim mạch – hô hấp, giảm khối cơ và tăng nguy cơ trầm cảm.

• Tác dụng phụ của thuốc: Một số thuốc như corticosteroid, thuốc chống trầm cảm, thuốc điều trị tăng huyết áp có thể gây mệt mỏi do ảnh hưởng đến giấc ngủ hoặc hệ thần kinh trung ương.

Kết luận

Mệt mỏi là biểu hiện đa nguyên nhân, có thể khởi phát từ các yếu tố sinh lý, lối sống hoặc bệnh lý nền nghiêm trọng. Cần tiếp cận có hệ thống và toàn diện để chẩn đoán và điều trị, trong đó vai trò của điều chỉnh lối sống, dinh dưỡng và can thiệp y tế là thiết yếu. Người bệnh có biểu hiện mệt mỏi kéo dài không rõ nguyên nhân nên được đánh giá y khoa đầy đủ nhằm loại trừ các bệnh lý nguy hiểm tiềm ẩn.