Ngày Thế giới Nhận thức về Tự kỷ (2/4): Tăng cường nhận thức và hỗ trợ toàn diện người rối loạn phổ tự kỷ

Ngày 2 tháng 4 hằng năm được Liên Hợp Quốc chọn là Ngày Thế giới Nhận thức về Tự kỷ nhằm nâng cao hiểu biết của cộng đồng về rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD) và thúc đẩy các hoạt động hỗ trợ y tế, xã hội và giáo dục cho người mắc rối loạn này.

1. Tổng quan về rối loạn phổ tự kỷ (ASD)

Rối loạn phổ tự kỷ là một rối loạn phát triển thần kinh, khởi phát từ sớm, biểu hiện bằng khiếm khuyết trong giao tiếp xã hội, hành vi, sở thích và hoạt động rập khuôn, hạn chế. ASD có phổ biểu hiện rất rộng, từ thể nhẹ đến thể nặng, ảnh hưởng đến khả năng thích nghi và hòa nhập xã hội của người mắc.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tỷ lệ mắc tự kỷ hiện nay khoảng 1/100 trẻ em trên toàn cầu (số liệu năm 2022), và có xu hướng tăng. Tại Hoa Kỳ, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) ghi nhận tỷ lệ 1/54 trẻ em, với nguy cơ mắc cao gấp 3–4 lần ở trẻ trai so với trẻ gái. Việc chẩn đoán sớm và can thiệp kịp thời được xem là yếu tố then chốt trong cải thiện chất lượng sống và khả năng hòa nhập của trẻ.

2. Khó khăn của trẻ tự kỷ và gia đình

Trẻ mắc ASD thường gặp các biểu hiện như:

• Khó thiết lập và duy trì giao tiếp bằng lời hoặc không lời.

• Không có hoặc chậm phát triển ngôn ngữ.

• Không phản ứng với tên gọi, hạn chế biểu hiện cảm xúc.

• Hành vi rập khuôn, lặp đi lặp lại: quay tròn, đập tay, xếp đồ vật.

• Nhạy cảm quá mức hoặc giảm nhạy cảm với các kích thích giác quan.

Việc nhận diện sớm những dấu hiệu trên đóng vai trò quan trọng trong "giai đoạn vàng can thiệp", đặc biệt trước 3 tuổi. Tuy nhiên, quá trình chẩn đoán và chấp nhận thường gây ra gánh nặng tâm lý lớn cho phụ huynh, bao gồm lo lắng, tự trách, cô lập xã hội và căng thẳng kéo dài.

3. Can thiệp sớm và đa ngành: Hướng tiếp cận hiệu quả

Can thiệp sớm là chiến lược trung tâm trong quản lý ASD, giúp trẻ phát triển kỹ năng giao tiếp, hành vi thích nghi và khả năng tự chăm sóc. Các chương trình can thiệp thường kết hợp nhiều phương pháp:

• Can thiệp hành vi (ABA): Dựa trên phân tích hành vi ứng dụng, giúp điều chỉnh hành vi không mong muốn và phát triển hành vi tích cực.

• Can thiệp qua chơi (play-based therapy): Kích thích khả năng ngôn ngữ và tương tác xã hội.

• Trị liệu ngôn ngữ – giao tiếp (speech therapy) và trị liệu hoạt động (occupational therapy).

• Giáo dục đặc biệt cá nhân hóa: Thiết kế theo nhu cầu và năng lực cụ thể của trẻ.

Hiệu quả của các can thiệp này cao nhất khi thực hiện trước 5 tuổi, với sự tham gia tích cực của gia đình. Cha mẹ được khuyến khích học kỹ năng can thiệp tại nhà, đồng thời phối hợp chặt chẽ với chuyên gia y tế và giáo viên.

4. Phát hiện và phát huy điểm mạnh của trẻ tự kỷ

Trẻ mắc ASD, dù gặp nhiều khó khăn, vẫn có thể sở hữu những điểm mạnh nổi bật, như:

• Trí nhớ thị giác hoặc máy móc vượt trội.

• Khả năng tập trung cao độ vào lĩnh vực yêu thích.

• Tư duy logic và tính trung thực cao.

Thay vì chỉ tập trung vào các khiếm khuyết, việc xây dựng mô hình giáo dục và xã hội lấy thế mạnh làm nền tảng (strength-based approach) giúp trẻ phát huy tối đa tiềm năng và đóng góp vào cộng đồng. Trên thế giới, nhiều cá nhân tự kỷ đã thành công trong các lĩnh vực khoa học, công nghệ, nghệ thuật và thiết kế.

5. Hỗ trợ tâm lý cho cha mẹ và người chăm sóc

Gia đình là môi trường can thiệp đầu tiên và cũng là bệ đỡ tinh thần quan trọng nhất đối với trẻ tự kỷ. Tuy nhiên, nhiều cha mẹ phải đối mặt với rối loạn lo âu, trầm cảm và hội chứng kiệt sức người chăm sóc.

Các hỗ trợ cần thiết bao gồm:

• Tư vấn tâm lý cá nhân và gia đình.

• Hỗ trợ nhóm đồng đẳng (peer support groups): Tạo cơ hội trao đổi kinh nghiệm và cảm xúc.

• Giáo dục phụ huynh về các chiến lược can thiệp và chăm sóc trẻ ASD tại nhà.

Cán bộ y tế cần đóng vai trò đồng hành, cung cấp thông tin khoa học, giảm kỳ thị và hỗ trợ kết nối với các dịch vụ chuyên sâu.

6. Tăng cường nhận thức cộng đồng và chính sách xã hội

Tại Việt Nam, mặc dù nhận thức về ASD đã được cải thiện, nhiều người vẫn nhầm lẫn giữa tự kỷ và chậm phát triển trí tuệ hoặc bệnh tâm thần. Để hỗ trợ người tự kỷ hiệu quả, cần:

• Đẩy mạnh truyền thông y tế cộng đồng về nhận diện sớm và can thiệp ASD.

• Lồng ghép sàng lọc tự kỷ vào chương trình khám sức khỏe định kỳ cho trẻ dưới 5 tuổi.

• Xây dựng hệ thống giáo dục hòa nhập và giáo dục đặc biệt phù hợp.

• Đào tạo đội ngũ chuyên gia chuyên sâu về tự kỷ trong các lĩnh vực y tế, giáo dục và xã hội.

Ngoài ra, các tổ chức phi chính phủ, quỹ bảo trợ trẻ em và mạng lưới phụ huynh cũng cần được hỗ trợ về nguồn lực, pháp lý và chính sách.

Kết luận

Ngày Thế giới Nhận thức về Tự kỷ là dịp nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nhận diện sớm, can thiệp toàn diện và hỗ trợ bền vững cho người tự kỷ và gia đình. Trẻ em và người lớn mắc ASD xứng đáng được sống trong một xã hội thấu hiểu, tôn trọng sự khác biệt và tạo điều kiện để họ phát huy khả năng riêng.

Với sự đồng hành của ngành y tế, giáo dục và cộng đồng, người tự kỷ hoàn toàn có thể hướng đến cuộc sống chất lượng, hòa nhập và đóng góp tích cực cho xã hội.