Song thị (Diplopia): Định nghĩa, nguyên nhân, chẩn đoán và hướng xử trí

1. Định nghĩa

Song thị (diplopia) là tình trạng người bệnh nhìn thấy hai hình ảnh của cùng một vật thể khi chỉ có một nguồn phát ra, thường được mô tả là “nhìn đôi” hoặc “nhìn kép”. Tình trạng này có thể xảy ra ở một mắt (song thị đơn nhãn) hoặc cả hai mắt (song thị hai mắt). Song thị hai mắt thường liên quan đến các rối loạn phức tạp hơn so với song thị đơn nhãn.

2. Phân loại và nguyên nhân

2.1. Song thị đơn nhãn (Monocular Diplopia)

Tình trạng này vẫn tồn tại khi một mắt bị che đi, và thường liên quan đến bất thường cấu trúc trong mắt, phổ biến nhất là ở giác mạc hoặc thủy tinh thể:

• Giác mạc: Tổn thương hoặc biến dạng (như loạn thị giác mạc, bệnh keratoconus, sẹo giác mạc, khô mắt nghiêm trọng) có thể làm sai lệch đường đi của tia sáng vào mắt, tạo ra hiện tượng nhìn đôi ở một mắt.

• Thủy tinh thể: Đục thủy tinh thể là nguyên nhân phổ biến của song thị đơn nhãn và có thể xảy ra không đối xứng giữa hai mắt.

2.2. Song thị hai mắt (Binocular Diplopia)

Xảy ra chỉ khi cả hai mắt cùng mở, thường liên quan đến bất thường trong hệ thống điều khiển vận nhãn (các cơ vận nhãn, dây thần kinh vận nhãn, trung tâm điều phối trong não):

• Cơ vận nhãn: Liên quan đến các rối loạn làm yếu hoặc hạn chế vận động một hoặc nhiều cơ vận nhãn (như liệt cơ vận nhãn do chấn thương, nhược cơ (Myasthenia Gravis), bệnh Graves ảnh hưởng đến cơ ngoại nhãn).

• Dây thần kinh: Các dây thần kinh sọ (III, IV, VI) điều khiển cơ vận nhãn có thể bị tổn thương trong các bệnh lý như bệnh đa xơ cứng (Multiple Sclerosis), hội chứng Guillain-Barré, hoặc biến chứng thần kinh do đái tháo đường.

• Trung tâm thần kinh tại não: Các tổn thương tại thân não, vỏ não thùy chẩm hoặc vùng liên kết vận nhãn do phình mạch, xuất huyết, khối u, nhiễm trùng, hoặc đau nửa đầu cũng có thể gây song thị.

3. Triệu chứng lâm sàng

Ngoài biểu hiện nhìn đôi, người bệnh có thể gặp thêm một số triệu chứng khác tùy thuộc vào nguyên nhân:

• Lệch trục mắt (mắt không thẳng hàng)

• Đau khi vận nhãn hoặc đau quanh hốc mắt, thái dương

• Nhức đầu, buồn nôn

• Mí mắt sụp (ptosis)

• Chóng mặt, mệt mỏi

• Nhìn mờ

4. Đánh giá và chẩn đoán

Khám lâm sàng toàn diện, kết hợp xét nghiệm và chẩn đoán hình ảnh có thể cần thiết để xác định nguyên nhân gây song thị:

4.1. Khai thác bệnh sử quan trọng bao gồm:

• Khởi phát triệu chứng: đột ngột hay từ từ

• Có chấn thương đầu gần đây không

• Triệu chứng tệ hơn vào cuối ngày?

• Song thị tồn tại khi che một mắt hay chỉ khi cả hai mắt cùng mở?

• Hình ảnh song thị: ngang, dọc, nghiêng, một rõ – một mờ?

• Cải thiện khi nghiêng đầu về một bên?

4.2. Cận lâm sàng có thể bao gồm:

• Khám nhãn khoa: đo khúc xạ, soi đáy mắt, khám chức năng vận nhãn

• Xét nghiệm máu: loại trừ bệnh tự miễn, nhiễm trùng, bệnh lý chuyển hóa

• Chẩn đoán hình ảnh: chụp cộng hưởng từ (MRI) hoặc CT sọ não nếu nghi ngờ nguyên nhân nội sọ

5. Điều trị

Điều trị song thị phụ thuộc vào nguyên nhân cơ bản:

• Song thị do giác mạc hoặc thủy tinh thể: điều trị nguyên nhân như sử dụng nước mắt nhân tạo, kính điều chỉnh, hoặc phẫu thuật đục thủy tinh thể nếu có chỉ định.

• Song thị do cơ vận nhãn:

  • Phẫu thuật chỉnh cơ vận nhãn nếu có chèn ép hoặc lệch trục rõ

  • Điều trị bệnh lý nguyên nhân như Myasthenia Gravis (thuốc ức chế men cholinesterase, corticoid) hoặc bệnh Graves

• Song thị do tổn thương thần kinh: kiểm soát đái tháo đường, tăng huyết áp, hoặc các bệnh lý thần kinh khác

• Trường hợp không thể điều trị nguyên nhân: bệnh nhân có thể sử dụng kính che một mắt, kính lăng kính Fresnel, hoặc các liệu pháp phục hồi chức năng thị giác để cải thiện chức năng thị giác.

6. Phòng ngừa

Không thể phòng ngừa tất cả các nguyên nhân gây song thị, tuy nhiên có thể giảm nguy cơ mắc phải thông qua:

• Phòng ngừa chấn thương đầu và tai nạn

• Kiểm soát tốt đường huyết ở bệnh nhân đái tháo đường

• Khám mắt định kỳ và phát hiện sớm các bất thường về thị giác

7. Tiên lượng

Tiên lượng của song thị phụ thuộc vào nguyên nhân. Khoảng 70% trường hợp có thể cải thiện rõ rệt với can thiệp y khoa phù hợp, đặc biệt trong các trường hợp như:

• Phẫu thuật điều chỉnh cơ vận nhãn

• Phẫu thuật đục thủy tinh thể

• Điều trị nhược cơ hoặc bệnh Graves

Một số trường hợp song thị có thể tự cải thiện theo thời gian, đặc biệt nếu nguyên nhân là thoáng qua hoặc tổn thương nhẹ. Tuy nhiên, trong các trường hợp kéo dài không thể phục hồi hoàn toàn, kính chỉnh quang hoặc kính lăng kính có thể giúp người bệnh duy trì thị lực chức năng.

Kết luận

Song thị là một triệu chứng nhãn khoa và thần kinh thường gặp, có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt hàng ngày và chất lượng sống. Việc đánh giá toàn diện và điều trị nguyên nhân cơ bản là cần thiết để phục hồi thị lực và phòng ngừa biến chứng lâu dài. Người bệnh cần được hướng dẫn theo dõi sát và được cá thể hóa điều trị theo từng nguyên nhân cụ thể.