Testosterone: Vai trò sinh lý, cơ chế điều hòa và hậu quả suy giảm ở nam giới

1. Tổng quan

Testosterone là hormone steroid chủ yếu thuộc nhóm androgen, đóng vai trò then chốt trong sự phát triển và duy trì các đặc tính sinh dục nam, cũng như điều hòa nhiều chức năng chuyển hóa, cơ – xương, tâm thần và tình dục. Ở nam giới, khoảng 95% testosterone được tổng hợp tại tế bào Leydig của tinh hoàn, phần còn lại sản xuất tại vùng vỏ tuyến thượng thận.

Quá trình tổng hợp testosterone được điều hòa bởi trục dưới đồi – tuyến yên – tinh hoàn (HPG axis):

• Vùng dưới đồi (hypothalamus) tiết ra hormone hướng sinh dục GnRH (Gonadotropin-releasing hormone).

• GnRH kích thích tuyến yên trước tiết LH (Luteinizing hormone), kích thích tế bào Leydig sản xuất testosterone.

• Testosterone sau đó được giải phóng vào máu và vận chuyển đến nhiều cơ quan đích: não bộ, tuyến tiền liệt, gan, thận, cơ xương, mô sinh dục...

Testosterone bắt đầu được sản xuất từ tuần thai thứ 7, đạt đỉnh vào giai đoạn dậy thì và duy trì ổn định trong độ tuổi 20–30 tuổi. Sau đó, nồng độ hormone này giảm trung bình 1–2% mỗi năm, dẫn đến nhiều thay đổi sinh lý và chức năng ở nam giới trung niên và cao tuổi.

2. Tác động của sự suy giảm testosterone

2.1. Giảm năng lượng và tăng mệt mỏi

Suy giảm testosterone có liên quan đến tình trạng suy nhược cơ thể và giảm năng lượng toàn thân. Người bệnh có thể biểu hiện mệt mỏi dai dẳng, đặc biệt vào buổi chiều, cảm giác kiệt sức không cải thiện dù nghỉ ngơi đầy đủ.

2.2. Rối loạn chức năng sinh dục

• Giảm ham muốn tình dục (libido): là dấu hiệu sớm và đặc trưng của thiếu hụt androgen.

• Rối loạn cương dương: testosterone là yếu tố cần thiết để duy trì chức năng mạch máu và thần kinh của dương vật. Tuy nhiên, rối loạn cương còn chịu ảnh hưởng bởi các bệnh lý nền như tăng huyết áp, đái tháo đường, xơ vữa động mạch.

2.3. Rối loạn nhận thức và trí nhớ

Testosterone có vai trò trong duy trì hoạt động chức năng não bộ, đặc biệt ở vùng vỏ não trước trán. Nam giới thiếu hụt androgen có thể gặp:

• Giảm khả năng tập trung

• Suy giảm trí nhớ ngắn hạn

• Thiếu linh hoạt trong xử lý thông tin

2.4. Thay đổi khí sắc và rối loạn tâm trạng

• Testosterone tác động lên vùng hải mã và hệ viền – trung tâm điều hòa cảm xúc của não.

• Thiếu hụt có thể gây trầm cảm nhẹ đến vừa, lo âu, mất động lực, khó kiểm soát cảm xúc.

2.5. Giảm khối lượng cơ và sức mạnh cơ bắp

Androgen đóng vai trò quan trọng trong tổng hợp protein và duy trì khối lượng cơ. Testosterone thấp dẫn đến:

• Mất cơ (sarcopenia)

• Giảm hiệu quả luyện tập thể lực

• Giảm sức bền và tăng nguy cơ té ngã ở người lớn tuổi

2.6. Tăng tích mỡ và thay đổi thành phần cơ thể

• Testosterone có tác dụng giảm khối mỡ tạng, tăng chuyển hóa lipid.

• Thiếu testosterone làm gia tăng tích tụ mỡ bụng, liên quan đến tăng đề kháng insulin và hội chứng chuyển hóa.

2.7. Rụng tóc và thay đổi lông tóc

• Testosterone và DHT (dihydrotestosterone) điều hòa sự phát triển của lông tóc.

• Giảm androgen có thể gây rụng râu, lông ngực, lông chi, đồng thời tóc mỏng hoặc hói kiểu nam giới.

2.8. Giảm mật độ xương

• Androgen kích thích tạo cốt bào, ức chế hủy cốt bào, do đó rất quan trọng trong duy trì khối lượng xương.

• Suy giảm testosterone có thể dẫn đến loãng xương nam giới, làm tăng nguy cơ gãy xương hông và cột sống.

2.9. Rối loạn giấc ngủ

• Nam giới thiếu testosterone thường bị mất ngủ, thức giấc nhiều lần, rối loạn nhịp sinh học.

• Ngoài ra, mất ngủ có thể gây vòng xoắn bệnh lý làm giảm testosterone sâu hơn.

2.10. Suy giảm hiệu suất lao động

Các yếu tố bao gồm mệt mỏi, giảm tập trung, thay đổi cảm xúc sẽ ảnh hưởng đến năng suất làm việc và chất lượng cuộc sống.

3. Hướng tiếp cận và xử trí

• Đánh giá lâm sàng toàn diện: Bao gồm tiền sử triệu chứng, khám thực thể, và xét nghiệm định lượng testosterone huyết thanh (tốt nhất vào buổi sáng).

• Thay đổi lối sống: Dinh dưỡng cân bằng, tăng cường vận động, ngủ đủ giấc, quản lý stress.

• Điều trị thay thế testosterone (TRT): Chỉ định cho trường hợp thiếu hụt testosterone có triệu chứng rõ ràng và đã loại trừ các nguyên nhân thứ phát. Cần được theo dõi bởi bác sĩ chuyên khoa (nam khoa, nội tiết).

4. Kết luận

Testosterone là hormone sinh dục nam có ảnh hưởng sâu rộng đến sức khỏe thể chất, tinh thần và sinh lý của nam giới. Suy giảm testosterone – đặc biệt sau tuổi trung niên – là quá trình sinh lý bình thường nhưng có thể tiến triển thành hội chứng thiếu hụt androgen ở nam giới lớn tuổi (late-onset hypogonadism) nếu không được nhận diện và xử lý sớm. Đánh giá chuyên khoa, kết hợp thay đổi lối sống và chỉ định TRT phù hợp là hướng tiếp cận hiệu quả để cải thiện chất lượng cuộc sống cho người bệnh.