Tiếp cận và điều trị đau thần kinh tọa

I. Giới thiệu chung

Đau thần kinh tọa (sciatica) là một hội chứng thần kinh đặc trưng bởi đau lan dọc theo đường đi của dây thần kinh tọa – dây thần kinh lớn nhất cơ thể, xuất phát từ rễ thần kinh L4 đến S3, đi qua vùng mông, mặt sau đùi và chia nhánh xuống cẳng chân, bàn chân. Đặc điểm của đau thần kinh tọa là khởi phát từ cột sống thắt lưng, lan qua mông và kéo dài xuống một hoặc cả hai chân. Đau có thể kèm theo dị cảm như tê bì, châm chích hoặc yếu cơ ở vùng chi dưới.

Nguyên nhân phổ biến nhất là thoát vị đĩa đệm thắt lưng gây chèn ép rễ thần kinh. Trong đa số trường hợp, triệu chứng có xu hướng cải thiện trong vòng 6 tuần, nhưng cũng có những trường hợp kéo dài hoặc tiến triển nặng dần.

II. Các phương pháp điều trị đau thần kinh tọa

Điều trị đau thần kinh tọa bao gồm điều trị nội khoa, vật lý trị liệu, can thiệp không xâm lấn và xâm lấn. Dưới đây là các phương pháp điều trị được khuyến nghị:

1. Nắn chỉnh cột sống (Chiropractic manipulation)

Liệu pháp nắn chỉnh cột sống thắt lưng có thể giúp giảm đau và cải thiện chức năng vận động. Nghiên cứu cho thấy khoảng 60% bệnh nhân đau thần kinh tọa không đáp ứng với các điều trị khác có cải thiện sau khi áp dụng nắn chỉnh cột sống, với hiệu quả kéo dài đến 12 tháng ở một số trường hợp.

Cơ chế tác dụng bao gồm giảm chèn ép cơ học, giảm viêm tại vị trí tổn thương, phục hồi hoạt động của cơ – khớp và hỗ trợ quá trình lành mô tự nhiên.

2. Châm cứu (Acupuncture)

Châm cứu là liệu pháp cổ truyền có thể làm giảm triệu chứng đau bằng cách điều hòa khí huyết và kích thích hệ thần kinh. Một số nghiên cứu cho thấy châm cứu có thể cải thiện đau thần kinh tọa sau khoảng 8–12 buổi trị liệu.

3. Yoga và các bài tập tăng linh hoạt

Yoga với các bài tập kéo giãn nhẹ nhàng giúp cải thiện tính linh hoạt cột sống, tăng cường sức mạnh cơ trung tâm và giảm áp lực lên đĩa đệm. Một số nghiên cứu ghi nhận hiệu quả giảm đau và cải thiện chức năng vận động ở bệnh nhân đau lưng mạn tính khi tập yoga trong 12–16 tuần.

4. Liệu pháp massage điểm kích hoạt (Trigger point therapy)

Trong đau thần kinh tọa liên quan đến hội chứng cơ hình lê (piriformis syndrome), liệu pháp xoa bóp sâu vào các điểm kích hoạt tại vùng cơ tháp chậu, mông và thắt lưng có thể giúp giải phóng co thắt cơ, giảm chèn ép dây thần kinh tọa, cải thiện triệu chứng đau lan.

5. Xoa bóp tại chỗ và sử dụng thuốc bôi chống viêm

Thoa các chế phẩm chống viêm không steroid (NSAIDs) dạng gel hoặc kem tại vùng đau 2–3 lần/ngày có thể giúp giảm triệu chứng tại chỗ. Tuy nhiên, do dây thần kinh tọa nằm sâu, hiệu quả thường giới hạn.

6. Chườm nóng/lạnh

Chườm lạnh có thể giảm viêm trong giai đoạn cấp tính, trong khi chườm nóng có thể làm giãn cơ và cải thiện lưu thông máu. Áp dụng trong 15–20 phút/lần, nhiều lần trong ngày tùy theo đáp ứng lâm sàng.

7. Cây móng quỷ (Devil’s claw – Harpagophytum procumbens)

Đây là thảo dược có tác dụng kháng viêm thông qua ức chế prostaglandin, tương tự NSAIDs. Một số bằng chứng cho thấy sử dụng cây móng quỷ có thể hỗ trợ cải thiện đau thần kinh tọa mức độ nhẹ đến trung bình.

8. Dược lý trị liệu

• NSAIDs: Giảm đau và viêm (ibuprofen, naproxen).

• Thuốc giãn cơ: Dùng trong trường hợp kèm co cứng cơ (e.g. cyclobenzaprine).

• Thuốc chống trầm cảm ba vòng hoặc gabapentinoids: Có thể hữu ích trong kiểm soát đau thần kinh mạn tính hoặc dị cảm.

• Lưu ý: Các thuốc này không điều trị nguyên nhân chèn ép dây thần kinh và chỉ giúp giảm triệu chứng tạm thời.

9. Tiêm corticosteroid ngoài màng cứng

Tiêm corticoid vào khoang ngoài màng cứng vùng thắt lưng dưới hướng dẫn hình ảnh có thể làm giảm viêm quanh rễ thần kinh và giảm đau. Chỉ định cho bệnh nhân đau kéo dài trên 4 tuần không đáp ứng điều trị nội khoa. Do nguy cơ tác dụng phụ (loãng xương, tăng đường huyết...), mỗi bệnh nhân nên được giới hạn tối đa 3 lần tiêm/năm.

10. Tập thể dục và vật lý trị liệu

Tập luyện có kiểm soát giúp duy trì chức năng vận động, tăng lưu thông máu đến mô tổn thương, thúc đẩy phục hồi. Các hình thức được khuyến nghị bao gồm:

• Đi bộ ngắn (15–20 phút/lần)

• Bơi lội, thể dục dưới nước

• Kéo giãn cột sống và tập trung vào tăng cường nhóm cơ trung tâm (core strengthening)

• Hướng dẫn bài bản bởi chuyên viên vật lý trị liệu

Tránh nghỉ ngơi tuyệt đối kéo dài, vì có thể làm chậm hồi phục.

11. Phẫu thuật

Phẫu thuật được chỉ định khi đau kéo dài >6 tuần, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống hoặc có biểu hiện yếu chi, rối loạn cơ tròn (e.g. hội chứng chùm đuôi ngựa). Phẫu thuật giải ép rễ thần kinh do thoát vị đĩa đệm có thể giúp cải thiện đáng kể chức năng vận động và giảm đau kéo dài trong nhiều năm.

III. Kết luận

Đau thần kinh tọa là một hội chứng lâm sàng phổ biến, gây ảnh hưởng lớn đến chất lượng sống. Việc tiếp cận điều trị cần cá thể hóa, kết hợp nhiều phương pháp từ nội khoa, phục hồi chức năng đến can thiệp ngoại khoa. Phần lớn bệnh nhân có thể cải thiện triệu chứng trong vòng vài tuần đến vài tháng với các biện pháp điều trị bảo tồn. Can thiệp xâm lấn chỉ được cân nhắc khi điều trị nội khoa thất bại hoặc có biến chứng.