Tên tiếng việt: Đài hái, Cây mỡ lợn, Dây hái, Mướp rừng, Dây beo, Dây sén, Mác kịnh (Tày)
Tên khoa học: Hodgsonia macrocarpa (Blume) Cogn.
Họ: Cucurbitaceae (Bầu bí)
Công dụng: Chữa sưng vú, con tắc vào tai, mũi (Nhân hạt tán bột rắc). Dầu hạt có tác dụng nhuận tràng, chữa lỵ, loét mũi. Nước sắc của thân và lá có tính kháng sinh.
A. Mô tả cây
- Đài hái là một loại dây leo, mọc khỏe, thân chẵn, có thể dài hơn 30m. Lá hình tim, phiến chia 3 hay 5 thùy, và rộng chừng 15- 25cm, mặt trên màu xanh lục, mặt dưới màu nhạt hơn, dai, cứng nhẵn; thùy thuôn dài đầu nhọn. Khi còn non lá có thể dài không chia thùy hay chỉ có 2 thùy. Tua cuống to khỏe và quăn xoắn. Hoa đực mọc thành chùm với dạng ngù.
- Hoa cái đơn độc, ở kẽ lá. Qủa hình cầu, to bằng đầu người, đường kính có thể đạt tới 20cm, trên có chừng 10-12 khía trông không rõ, cùi trắng. Hạt từ 6-12 rất to, dài tới 8cm, rộng tới 5cm, hình trứng, dẹt, có lá mầm rất phát triển, một mặt phẳng một mặt khum.
B. Phân bố, thu hái và chế biến
- Cây đài hái là một cây rất đẹp. Hiện nay mọc hoang leo trên các cây to khác trong rừng, phía trên chia thành nhiều cành mọc xen kẽ nhau và phủ trên cây tựa những lá màu xanh thẫm, trông rất đặc biệt. Việc thí nghiệm trồng ở đồng bằng chưa phát hiện được. Có khi trồng cho quả, có khi chậm ra quả hay không thấy quả chưa rõ nguyên nhân. Người ta nói có cây đực, cái. Cần theo dõi kiểm tra xác định lại.
- Thường được thu hoạch tại các tỉnh Hà tuyên, Vĩnh phúc, Phú thọ, Bắc thái, Thanh hóa, Nghệ tĩnh và các tỉnh miền núi nói chung.
- Có mọc ở một số tỉnh miền Nam trung quốc, Ấn độ, Indonexia, Malayxia, Nhật bản
- Do hạt nhẹ, nổi trên mặt nước, cho nên vào mùa mưa hạt cây trôi theo dòng suối và sông ngòi ra tận ngoài bờ biển
- Mùa thu hái quả vào các tháng 11-12 đến tháng 1-2 năm sau.
C. Thành phần hóa học
- Hạt chứa rất nhiều dầu, tỷ lệ có thể đạt tới 60-65%. Dầu hơi dặc, màu vàng nhạt, không mùi, không vị, gần giống mỡ lợn. Để lắng, dầu sẽ tách thành hai lớp, lớp trên chứa chừng 20% panmitin, lớp dưới gồm chủ yếu là chất olein
- Hạt sống có vị đắng và có thể chứa một chất đắng có thể là một ancaloit, hoặc một glucozit hoặc một chất độc khác. Tuy nhiên hạt không thấy có độc tính, vì đồng bào những vùng có cây này vẫn dùng nướng ăn hay giã với muối ăn như ta ăn muối lạc.
D. Công dụng và liều dùng
- Tại Việt nam, quả và hạt đài hái ít thấy được dùng làm thuốc. Đồng bào những nơi có cây chỉ lấy hạt để ép làm dầu để ăn thay mỡ lợn, hay để thắp đèn. Có khi nướng chín mà ăn
- Tại Indonexia (đảo Boocneo), người ta dùng dầu đài hái để xoa bụng những người phụ nữ mới ở cữ, đồng thời cho phụ nữ uống nước sắc gừng. Người ta còn trộn tro lá địa liền với dầu đài hái và dầu dừa để bôi vào vú phụ nữ bị sưng
- Lá đài hái còn dùng sắc hay đốt lấy khói xông cữa bệnh loét mũi Thân đài hái ép lấy nước cũng dùng nhỏ mũi để chữa bệnh loét mũi.
E. Trồng đài hái
- Để bảo đảm nhu cầu đài hái, cần chú ý phát triển trồng đài hái. Tuy nhiên trước hết hãy nên phát triển ở những nơi có cây mọc hoang vì có nơi trồng chậm ra quả hay không ra quả.
- Có thể trồng bằng hạt hay trồng bằng cách giâm cành. Muốn giâm cành, người ta cắt những mẩu thân dài chừng 40-50cm, khoanh tròn và trồng vào những hố đã đào sẵn, sau 50-60cm, rộng 35-40cm, trong đó đã đổ phân tro.
- Sau hai năm cây cho hiệu suất cao; một cây có thể cho trung bình 50-60 quả hay hơn tùy theo sự chăm sóc, đặc biệt có thể cho tới 200 quả.
Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh
