✴️ Sâm đất

Sâm đất không chỉ là nguồn nguyên liệu có thể tận dụng làm thức ăn mà từ lâu đã được dùng làm thuốc chữa bệnh. Khi bị mệt mỏi, cao huyết áp, chóng mặt, tiểu đường… có thể sử dụng loại dược liệu này để hỗ trợ điều trị.

• Tên gọi khác: Sâm rừng, sâm nam, sâm quy bầu…
• Tên khoa học: Boerhavia diffusa L
• Họ: Hoa phấn (Nyctaginaceae)

Mô tả dược liệu sâm đất

1. Đặc điểm thực vật

Sâm đất là một loại cây thân thảo, mọc tỏa ra sát mặt đất, bên ngoài nhẵn và phân nhánh ở phía dưới. Phần rễ của cây sẽ phát triển thành củ với màu vàng nhạt.

Lá cây mọc so le với nhau, có dạng hình trái xoan hay hình trứng ngược. Phần gốc của lá thót lại để tạo thành cuống rất ngắn. Chiều dài của lá giới hạn trong khoảng 5 – 7cm, chiều rộng khoảng từ 2 – 4cm. Phiến lá dày, phần mép hơi lượn sóng, cả mặt trên và mặt dưới đều có màu xanh bóng.

Hoa sam đất nhỏ, có màu hồng và mọc ở ngọn thân hay các nhánh. Quả nhỏ, mọng, có màu đỏ nâu khi chín, bên trong có hạt rất nhỏ, dẹt và có màu đen nhánh.

2. Bộ phận dùng

Toàn cây sâm đất đều có thể dùng làm vị thuốc, bao gồm cả lá, thân và củ nhưng phần củ vẫn là thông dụng nhất.

3. Phân bố

Loại dược liệu này mọc hoang ở rất nhiều nơi nhưng tập trung nhiều nhất ở khu vực trung du miền núi.

4. Thu hái và sơ chế

Lá và thân cây sâm đất có thể thu hái quanh năm nhưng với phần rễ thì thời điểm thu hái thích hợp nhất là vào mùa thu.

Sau khi thu hái, đem rửa sạch dược liệu rồi có thể phơi hoặc sấy cho khô.

5. Bảo quản

Để giữ dược liệu được lâu, cần bảo quản trong túi kín ở những nơi khô ráo và thoáng mát để tránh nấm mốc, mối mọt.

6. Thành phần hóa học

Trong cây sâm đất có hoạt chất pectin tương đối dồi dào. Riêng phần rễ cây có chứa một loại alkaloid có hoạt tính là punarnavine 0,01%. Ngoài ra, phần rễ còn chứa các chất khác như gôm, nitrat kalium, tinh bột…

Vị thuốc sâm đất

1. Tính vị

Theo tài liệu từ đông y thì sâm đất có vị ngọt, tính bình.

2. Quy kinh

Vẫn chưa tìm thấy tài liệu nghiên cứu.

3. Tác dụng dược lý

Theo y học hiện đại:

• Dược liệu này có thể giúp thúc đẩy tiểu tiện nhờ cơ chế kích thích D – amino oxidase, đồng thời ức chế succinic dehydrogenase tại thận.
• Hàm lượng kali có trong thảo dược này giúp làm tăng tác dụng lợi niệu của hoạt chất punarvanin gia tăng.
• Cao nấu từ thảo dược sâm đất có tác dụng tăng tiết niệu, giảm phù, giảm albumin niệu, đồng thời giảm cholesterol máu trong thực nghiêm lâm sàng chữa trị chứng thận hư.
• Tác dụng chống viêm của loại dược liệu này cũng đã được nhiều nghiên cứu kiểm chứng.

Theo y học cổ truyền:

• Tác dụng hoạt huyết, giải độc và chống co giật.
• Riêng phần rễ có tác dụng nhuận tràng, lợi niệu và long đờm.
• Rễ sâm đất ở nước ta thường được dùng để trị ho, bệnh gan hay phù thũng.

4. Cách dùng – liều lượng

Đối với loại dược liệu này có thể dùng đơn lẻ hay kết hợp cùng với một số loại thảo được khác. Tùy thuộc vào mục đích điều trị mà có thể dùng ở dạng bột, cao lỏng, nước sắc hay cao cồn.

Về liều lượng, hiện nay chưa có cơ sở đủ thuyết phục để xác định giới hạn lượng sâm đất nhiều nhất có thể dùng mỗi ngày. Chính vì thế bạn cần chú ý và tránh lạm dụng loại dược liệu này trong điều trị bệnh.

Các bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu sâm đất

Sau đây là một số bài thuốc điều trị bệnh có sự góp mặt của dược liệu sâm đất.

1. Hỗ trợ điều trị bệnh tiểu đường

• Chuẩn bị: 75g sâm đất tươi hoặc 25g dược liệu này ở dạng khô.
• Thực hiện: Đem nguyên liệu đi sắc chung với 1 lít nước trên lửa nhỏ trong khoảng từ 10 – 15 phút. Dùng mỗi ngày chỉ 1 thang thuốc duy nhất trong 1 tháng liên tục. 

2. Điều trị tiêu chảy do hệ tiêu hóa hoạt động kém

• Chuẩn bị: 15 – 30g sâm đất cùng với 15g đại táo.
• Thực hiện: Rửa sạch nguyên liệu đã chuẩn bị rồi đun sôi với 1 – 1,5 lít nước để uống trong ngày như nước lọc. Chú ý mỗi ngày chỉ uống đúng 1 thang thuốc.

3. Chữa tiểu tiện quá nhiều

• Chuẩn bị: 60g sâm đất kết hợp cùng với 50g rễ cây kim anh.
• Thực hiện: Cho nguyên liệu vào ấm sắc cùng với 550ml đun trên lửa nhỏ. Tắt bếp ngay khi lượng nước rút xuống còn khoảng 250ml. Chia nước thuốc làm 2 lần uống/ngày. Sử dụng mỗi ngày 1 thang thuốc liên tục trong khoảng 5 ngày.

4. Điều trị chứng táo bón

• Chuẩn bị: 30g lá sâm đất, 20g rễ đinh lăng, 30g lá vông non, 30g vừng đen rang nổ, 20g lá thiên lý non.
• Thực hiện: Các nguyên liệu trên đem rửa sạch với nước rồi nấu canh để ăn mỗi ngày cho đến khi triệu chứng táo bón biến mất.

5. Điều trị kiết lỵ

• Chuẩn bị: 100g lá sâm đất cùng với khoảng 100g cỏ sữa (có thể thêm 20g cỏ nhọ nồi nếu có biểu hiện đại tiện nhiều lần).
• Thực hiện: Cho nguyên liệu vào ấm sắc chung với 400ml nước lọc trên lửa nhỏ. Khi lượng nước rút còn khoảng 100ml thì tắt bếp. Chia nước thuốc thành 2 lần uống/ngày. Nên uống khi thuốc còn hơi ấm.

6. Bài thuốc bổ huyết

• Chuẩn bị: 20g sâm đất, 12g thục địa, 12g hoài sơn, 12g ý dĩ, 12g liên nhục, 10g bạch truật, 10g mạch môn, 10g đương quy, 6g táo nhân, 8g ngưu tất.
• Thực hiện: Các nguyên liệu hoài sơn, mạch môn, bạch truật, táo nhân đem sao lên. Trộn chung với những nguyên liệu còn lại rồi đem sắc để lấy nước uống trong ngày.

7. Bài thuốc trị sỏi thận

• Chuẩn bị: 1 lượng sâm đất khô vừa đủ.
• Thực hiện: Đem tán nguyên liệu đã chuẩn bị thành bột mịn. Mỗi lần lấy khoảng 10g rồi hòa tan trong 1 lít nước sôi và uống như nước trà hằng ngày.

8. Hỗ trợ điều trị cao huyết áp

• Chuẩn bị: 12g sâm đất.
• Thực hiện: Dùng dược liệu đun sôi với nước lọc rồi uống hàng ngày thay trà. Đây là bài thuốc không chỉ giúp ổn định huyết áp mà còn điều hòa tốt hơn lượng cholesterol trong máu,

9. Chữa chứng mồ hôi trộm

• Chuẩn bị: 60g sâm đất cùng với 1/2 cái bao tử lợn.
• Thực hiện: Bao tử lợn sơ chế sạch với chanh và nước muối rồi thái miếng vừa ăn. Cho vào nồi hầm nhừ với sâm đất, nêm mếm gia vị cho vừa miệng rồi ăn trong ngày.

10. Điều trị triệu chứng chóng mặt, mệt mỏi

• Chuẩn bị: 16g sâm đất (dùng cả phần rễ và phần thân).
• Thực hiện: Dùng nguyên liệu đã chuẩn bị đem đun sôi với 250ml nước. Mỗi ngày uống 1 thang, duy trì trong 1 tuần các triệu chứng sẽ dần thuyên giảm.

11. Điều trị viêm đường tiết niệu

• Chuẩn bị: 75g sâm đất tươi cùng với 20g sâm đất khô.
• Thực hiện: Dược liệu ở dạng tươi đem đun sôi với 250ml nước. Dược liệu ở dạng khô đem tán thành bột mịn. Sử dùng nước sắc để uống bột mỗi ngày 1 lần vào buổi sáng.

12. Chữa ho lâu ngày

• Chuẩn bị: 20g sâm đất, 20g gà thủ hô trắng, 20g thông thảo, 1 con gà nhỏ tầm 400g.
• Thực hiện: Gà đem làm sạch rồi cho vào nồi hầm chung với các dược liệu đã chuẩn bị. Sau khi hầm nhừ thì vớt bỏ phần mỡ nổi lên trên và ăn cả cái lẫn nước.

13. Bài thuốc giải độc gan

• Chuẩn bị: 10 – 15g sâm đất khô.
• Thực hiện: Đem nguyên liệu đi sắc lấy nước rồi uống thay trà hằng ngày. Hoặc có thể tán thành bột mịn để uống. Ngoài ra, có thể dùng lá sâm đất để nấu canh ăn mỗi ngày cũng đem lại tác dụng giải độc gan rất tốt.

14. Điều trị bệnh ghẻ

• Chuẩn bị: 1 nắm lá và 1 nắm rễ cây sâm đất.
• Thực hiện: Rửa sạch nguyên liệu rồi đun sôi với 2 lít nước. Dùng nước này để tắm và vệ sinh vùng da bị tổn thương do ghẻ.

15. Giảm đau xương khớp

• Chuẩn bị: 700g củ sâm đất tươi.
• Thực hiện: Rửa sạch nguyên liệu rồi ngâm qua nước muối loãng và để ráo. Cho vào bình, đổ khoảng 5 lít rượu vào ngâm và đậy nắm kín, để trong 6 tháng. Mỗi ngày uống 2 lần, 1 lần không quá 25ml.

16. Hồi sức hậu phẫu

• Chuẩn bị: 200g sâm đất, 300g sườn lợn, 200g hoàng kỳ.
• Thực hiện: Hoàng kỳ đem sắc lấy nước rồi cho sườn lợn đã sơ chế vào ninh mềm. Tiếp đến cho sâm đất vào và đun trên lửa nhỏ tầm 5 – 10 phút. Nêm nếm gia vị cho vừa miệng, có thể ăn 2 – 3 lần/tuần.

Lưu ý khi sử dụng sâm đất để chữa bệnh

Không nên dùng quá nhiều sâm đất bởi có thể gây độc, nếu xuất hiện các triệu chứng như nôn ói hay ra nhiều mồ hôi cần ngưng dùng. Bên cạnh đó, đối tượng trẻ em và phụ nữ mang thai cần tránh dùng dược liệu này để chữa bệnh hay bồi bổ sức khỏe.

Mặc dù sâm đất được đánh giá là có giá trị dược lý cao nhưng bạn cũng cần thận trọng khí sử dụng. Tốt nhất cần tham khảo ý kiến những người có chuyên môn trước khi áp dụng những bài thuốc có chứa dược liệu này.

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

  facebook.com/BVNTP

  youtube.com/bvntp