Những yếu tố nguy cơ dẫn tới béo phì

Tổng quan
Béo phì là một rối loạn chuyển hóa mạn tính có đặc trưng bởi sự tích tụ mỡ dư thừa trong cơ thể, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe. Ngoài yếu tố di truyền, các yếu tố từ lối sống, môi trường và hành vi đóng vai trò quan trọng trong sự khởi phát và tiến triển của tình trạng béo phì. Dưới đây là các yếu tố nguy cơ phổ biến, được chứng minh qua nhiều nghiên cứu dịch tễ học và lâm sàng.

Yếu tố về di truyền, môi trường sống, thói quen sinh hoạt hàng ngày có tác động rất lớn tới cân nặng cơ thể.

1. Thiếu ngủ kéo dài

Cơ chế: Thiếu ngủ làm rối loạn hệ thống hormone điều hòa cảm giác đói – no: tăng nồng độ ghrelin (hormone kích thích ăn) và giảm leptin (hormone tạo cảm giác no). Điều này thúc đẩy sự thèm ăn, đặc biệt là thực phẩm giàu calo và carbohydrate nhanh.

Hệ quả: Tăng nguy cơ tăng cân, kháng insulin, và rối loạn lipid máu.

2. Ít vận động

Cơ chế: Ngồi lâu làm giảm tiêu hao năng lượng cơ bản, ảnh hưởng đến hoạt động enzyme lipoprotein lipase cần thiết trong quá trình chuyển hóa mỡ, đồng thời làm chậm tốc độ chuyển hóa cơ bản.

Khuyến nghị: Duy trì hoạt động thể chất mức trung bình từ 150–300 phút mỗi tuần có thể giúp ngăn ngừa tăng cân và cải thiện chuyển hóa.

3. Tăng khẩu phần ăn và ăn quá nhiều

Cơ chế: Tiêu thụ năng lượng vượt quá nhu cầu hàng ngày dẫn đến cân bằng năng lượng dương, khiến cơ thể tích mỡ dự trữ.

Khuyến nghị: Ăn theo nhu cầu, chia nhỏ bữa ăn trong ngày, ăn chậm để kích hoạt phản xạ no (satiety reflex).

Ăn quá nhiều khiến lượng calo cơ thể nhận được nhiều hơn lượng calo đốt cháy.

4. Tiêu thụ đồ uống chứa đường

Cơ chế: Đồ uống có đường cung cấp calo rỗng, không tạo cảm giác no nhưng làm tăng lượng calo tổng thể. Đồng thời kích thích dopamine, làm tăng cảm giác "thưởng" và hình thành thói quen tiêu thụ đường.

Khuyến nghị: Hạn chế hoặc loại bỏ nước ngọt, soda, nước trái cây công nghiệp khỏi khẩu phần hằng ngày.

5. Ăn thực phẩm chế biến sẵn

Cơ chế: Thực phẩm siêu chế biến thường giàu trans fat, đường, và muối, làm thay đổi tín hiệu nội tiết của hệ thống chuyển hóa, ảnh hưởng đến kiểm soát insulin và leptin.

Khuyến nghị: Ưu tiên thực phẩm toàn phần, ít chế biến, giàu chất xơ và dinh dưỡng.

6. Căng thẳng mạn tính

Cơ chế: Tăng tiết cortisol làm tăng tân tạo glucose và tích trữ mỡ, đặc biệt là ở vùng bụng. Đồng thời tăng cảm giác thèm ăn, nhất là thực phẩm nhiều đường và chất béo.

Giải pháp: Áp dụng các kỹ thuật thư giãn như thiền định, yoga, hoặc hoạt động thể chất để điều hòa trục HPA (hypothalamic-pituitary-adrenal axis).

Căng thăng làm giải phóng hormone cortisol lũy chất béo và có thể gây ra cảm giác thèm ăn đồ ngọt và béo.

7. Thiếu hoạt động thể chất

Cơ chế: Lối sống ít vận động làm giảm khối cơ nạc, tăng đề kháng insulin và làm suy yếu chức năng ty thể.

Khuyến nghị: Tập luyện aerobic kết hợp với luyện tập sức mạnh là hiệu quả nhất để kiểm soát cân nặng và tăng cường chuyển hóa.

8. Bỏ bữa ăn chính (đặc biệt là bữa sáng)

Cơ chế: Bỏ bữa làm rối loạn đồng hồ sinh học, làm tăng mức độ đói vào các thời điểm sau, gây ăn bù quá mức và rối loạn glucose huyết.

Khuyến nghị: Duy trì bữa ăn đều đặn trong ngày, ưu tiên bữa sáng giàu protein và chất xơ.

9. Ăn theo cảm xúc (emotional eating)

Cơ chế: Cảm xúc tiêu cực kích hoạt hệ limbic làm tăng hành vi ăn uống như một cơ chế đối phó. Thường là ăn không kiểm soát các thực phẩm không lành mạnh.

Giải pháp: Thực hành chánh niệm khi ăn (mindful eating), trị liệu hành vi nhận thức (CBT) cho các trường hợp rối loạn ăn uống.

10. Lạm dụng rượu bia

Cơ chế: Rượu là nguồn calo cao (7 kcal/gram), đồng thời làm tăng cảm giác thèm ăn và giảm kiểm soát hành vi ăn uống.

Khuyến nghị: Giới hạn mức tiêu thụ: ≤2 đơn vị/ngày ở nam giới, ≤1 đơn vị/ngày ở nữ giới (1 đơn vị = 14g ethanol ~ 350ml bia ~ 150ml rượu vang).

Đồ uống có cồn chứa calo và làm tăng sự thèm ăn của bạn.

Kết luận

Mặc dù yếu tố di truyền đóng vai trò trong nguy cơ béo phì, phần lớn các yếu tố nguy cơ là có thể điều chỉnh được. Can thiệp sớm bằng cách xây dựng lối sống lành mạnh, thực hành dinh dưỡng hợp lý, kiểm soát cảm xúc và tăng cường hoạt động thể chất sẽ giúp duy trì cân nặng hợp lý, giảm thiểu nguy cơ béo phì và các bệnh lý mạn tính liên quan như đái tháo đường type 2, tăng huyết áp và bệnh tim mạch.

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

facebook.com/BVNTP