Cốt lõi của OCD (rối loạn ám ảnh cưỡng chế) là sự hoài nghi

Khi nghĩ đến rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD), phần lớn mọi người sẽ hình dung đến ai đó quá sạch sẽ, rửa tay liên tục hay kiểm tra cửa nẻo hàng chục lần. Nhưng hình ảnh ấy chỉ là bề nổi rất nhỏ của tảng băng chìm mang tên OCD.

Thật ra, cốt lõi của OCD là sự hoài nghi – không phải kiểu lăn tăn thông thường, mà là một nỗi bất an dai dẳng, ám ảnh, không mời mà đến và không dễ gì phớt lờ. Nó khiến bạn tin rằng nếu không làm điều gì đó – như kiểm tra trong đầu, nghiền ngẫm mãi hay tìm kiếm sự trấn an – thì cảm giác lo âu sẽ không bao giờ rời đi, hoặc tệ hơn, điều bạn sợ nhất sẽ xảy ra.

OCD khiến ta mắc kẹt vì nó đánh lừa ta tin rằng ta có thể xua tan sự hoài nghi bằng cách cố gắng tìm sự chắc chắn – điều này vốn là một nghịch lý. Càng cố kiểm chứng, ta lại càng nghi ngờ.

Là một nhà trị liệu, và cũng là người từng đối mặt với OCD, tôi hiểu quá rõ cảm giác bị nó thuyết phục đến mức nào. Nhưng tôi cũng tin rằng, hiểu rõ căn nguyên của vấn đề là bước đầu tiên để thoát ra khỏi vòng xoáy ấy.

Hiểu về vòng lặp ám ảnh – cưỡng chế

OCD bao gồm hai phần chính:

Ám ảnh – Những ý nghĩ, hình ảnh hoặc thôi thúc không mong muốn, gây khó chịu và xuất hiện bất ngờ, khiến người ta lo lắng.

Cưỡng chế – Những hành động (dù là thể chất hay tinh thần) được thực hiện để xoa dịu nỗi lo do ám ảnh gây ra.

Nhiều người nghĩ rằng cưỡng chế luôn là hành động nhìn thấy được – như rửa tay hay kiểm tra cửa. Nhưng thực tế, rất nhiều hành vi cưỡng chế diễn ra hoàn toàn trong tâm trí: lục lại ký ức, tranh luận với những suy nghĩ quấy rối, hay liên tục tìm kiếm sự trấn an từ người khác.

Đó là lý do tại sao thuật ngữ "Pure O" (OCD chỉ có ám ảnh) gây hiểu lầm – bởi ngay cả khi không thấy rõ hành vi cưỡng chế, chúng vẫn hiện diện.

Những dạng OCD phổ biến

• OCD có thể bám víu vào bất cứ điều gì bạn quan tâm – khiến bạn nghi ngờ chính suy nghĩ, con người hay quá khứ của mình. Một số dạng phổ biến gồm:
• OCD trong tình yêu (ROCD): Luôn nghi ngờ liệu mình có thật sự yêu đối phương, họ có phải là "người ấy", hay mình có sai lầm khi chọn mối quan hệ này.
• OCD gây hại: Sợ bản thân mất kiểm soát và làm tổn thương ai đó, dù không hề muốn thế.
• OCD về tình dục và những điều cấm kỵ: Những suy nghĩ xâm nhập liên quan đến chủ đề nhạy cảm, khó chịu, không mong muốn.
• OCD kiểm tra: Lặp đi lặp lại việc khóa cửa, đọc lại tin nhắn, hay kiểm tra bếp vì sợ phạm phải lỗi nghiêm trọng.
• OCD về sức khỏe: Ám ảnh với bệnh tật, liên tục tra cứu triệu chứng, đi khám nhiều lần để chắc chắn mình “không sao cả”.
• OCD về sự kiện thật: Mãi day dứt về một chuyện đã xảy ra trong quá khứ, tự hỏi liệu mình có làm gì sai, dù là chuyện của nhiều năm trước.
• OCD cảm nhận thân thể: Trở nên quá nhạy cảm với những cảm giác như hơi thở, nháy mắt... đến mức chúng trở thành gánh nặng khó chịu.

Dù hình thức có khác nhau, nhưng tất cả đều đi theo một vòng lặp: 

ám ảnh → lo âu → cưỡng chế → nhẹ nhõm tạm thời → lặp lại

Khi OCD biến cảm giác tội lỗi thành vũ khí

Một trong những điều khó khăn nhất với người mắc OCD là cảm giác tội lỗi. Nó không chỉ khiến bạn lo âu mà còn gieo vào lòng những câu hỏi dằn vặt:

• “Nếu mình có suy nghĩ đó, liệu mình có phải người xấu?”
• “Nếu mình không cảm thấy lo đủ nhiều, có phải là mình không quan tâm?”
• “Nếu mình ngừng kiểm tra, liệu mình có đang vô trách nhiệm?”

OCD sử dụng chính những giá trị đạo đức của bạn để quay lại chống lại bạn – khiến bạn tin rằng nếu buông bỏ một suy nghĩ, tức là bạn đồng tình với nó. Nhưng sự thật là ai cũng từng có những suy nghĩ lạ lùng, không mong muốn. Khác biệt ở chỗ: người không mắc OCD không phản ứng quá mức với chúng.

Nghiên cứu cho thấy cảm giác tội lỗi đóng vai trò lớn trong việc duy trì các triệu chứng OCD (Shafran và cộng sự, 1996). Vì vậy, mục tiêu điều trị không phải là loại bỏ suy nghĩ, mà là thay đổi cách bạn phản ứng với chúng.

Nghiện được trấn an: Khi OCD khiến bạn đi tìm sự an lòng ngắn hạn

Tìm kiếm sự trấn an là một trong những cái bẫy lớn nhất của OCD. Nỗi lo âu khiến bạn khó chịu, và OCD thì thuyết phục rằng chỉ cần kiểm tra thêm lần nữa, hỏi thêm lần nữa, hay tra Google lần nữa – là bạn sẽ yên tâm.

Một số hành vi cưỡng chế thường thấy trong việc tìm kiếm trấn an gồm:

Hỏi người thân: “Anh nghĩ em có thể làm điều đó không?”

Lặp lại trong đầu những tình huống cũ để “kiểm tra” xem mình có sai gì không.

Tìm kiếm trên Reddit hay các diễn đàn xem có ai có suy nghĩ giống mình.

Vấn đề là: sự trấn an chỉ có tác dụng nhất thời. Cảm giác yên tâm rồi cũng tan biến, và bạn lại rơi vào vòng lặp cũ.

Một nghiên cứu của Abramowitz và cộng sự (2011) cho thấy: việc tìm kiếm sự trấn an lâu dài chỉ càng củng cố niềm tin rằng sự nghi ngờ là nguy hiểm – và phải được loại bỏ.

Liệu pháp điều trị hiệu quả nhất

Những phương pháp điều trị OCD có cơ sở khoa học vững chắc nhất hiện nay bao gồm:

• ERP (Tiếp xúc và ngăn phản ứng): Dần dần đối diện với nỗi sợ trong khi kiềm chế hành vi cưỡng chế.
• ICBT (Liệu pháp nhận thức dựa trên suy luận): Phương pháp mới giúp điều chỉnh cách suy luận sai lệch gây ra nghi ngờ trong OCD.

Cả hai phương pháp đều hướng đến mục tiêu: học cách chấp nhận sự không chắc chắn, thay vì cố gắng loại bỏ nó.

Lời kết

OCD là một rối loạn của sự hoài nghi. Nó khiến bạn tin rằng bạn cần sự chắc chắn tuyệt đối – nhưng càng cố đạt được, bạn lại càng cảm thấy xa vời.

Lối thoát không nằm ở việc né tránh hay tìm kiếm trấn an, mà ở chỗ: cho phép sự hoài nghi tồn tại, mà không phản ứng với nó.

Bạn có thể hồi phục. Và bạn không cần phải đi một mình.