Dây thần kinh phế vị và vai trò trong điều hòa phản ứng căng thẳng

1. Giới thiệu

Dây thần kinh phế vị (vagus nerve) là dây thần kinh sọ số X, thuộc hệ thần kinh phó giao cảm. Đây là một trong những dây thần kinh dài nhất trong cơ thể, bắt nguồn từ hành não, đi qua cổ và ngực, đến các tạng trong ổ bụng, chi phối hoạt động của nhiều cơ quan như tim, phổi, dạ dày, ruột, thận và tụy.

Dây thần kinh phế vị đóng vai trò chủ đạo trong hệ thần kinh phó giao cảm, góp phần đưa cơ thể từ trạng thái căng thẳng (sympathetic response) trở về trạng thái thư giãn và nghỉ ngơi (parasympathetic response). Sự kích hoạt dây thần kinh phế vị đã được chứng minh có liên quan đến giảm hoạt hóa trục HPA, giảm viêm hệ thống, và cải thiện chức năng tâm thần kinh, trong đó bao gồm các rối loạn như lo âu, trầm cảm và rối loạn stress sau sang chấn (PTSD).

2. Các phương pháp kích thích dây thần kinh phế vị không xâm lấn

2.1. Tiếng cười

Cười lớn thành tiếng – không chỉ cười thầm – có thể kích hoạt các nhánh phó giao cảm của dây thần kinh phế vị. Tiếng cười tự nhiên làm giảm nhịp tim, tăng biến thiên nhịp tim (HRV) và cải thiện kết nối xã hội, qua đó làm giảm phản ứng stress cấp tính.

2.2. Thiền chánh niệm (mindfulness meditation)

Thiền định giúp tăng sự nhận thức hiện tại, điều hòa hơi thở và giảm hoạt động thần kinh giao cảm. Việc hít thở chậm, sâu và có kiểm soát trong khi thiền được chứng minh làm tăng hoạt động của dây thần kinh phế vị thông qua các cơ chế thần kinh – nội tiết.

2.3. Hô hấp cơ hoành (diaphragmatic breathing)

Hít thở sâu bằng cơ hoành (bụng phồng lên khi hít vào và xẹp xuống khi thở ra) là kỹ thuật đơn giản nhưng hiệu quả trong việc kích thích dây thần kinh phế vị. Việc kéo dài thì thở ra sẽ làm chậm nhịp tim, tăng HRV và giảm cortisol huyết thanh.

2.4. Ngân nga hoặc hát

Hoạt động tạo âm thanh liên tục như ngân nga, hát hoặc tụng kinh kích thích các cơ ở vùng thanh quản và họng, vốn được chi phối bởi các nhánh của dây thần kinh phế vị. Một nghiên cứu cho thấy phương pháp thở kiểu "ong kêu" (bee humming breath) giúp cải thiện huyết áp ở bệnh nhân tăng huyết áp.

2.5. Tiếp xúc với nước lạnh

Liệu pháp nước lạnh như tắm nước lạnh, ngâm mặt vào nước đá hoặc sử dụng khăn lạnh vùng mặt có thể kích hoạt phản xạ lặn (diving reflex), qua đó tăng hoạt động phó giao cảm thông qua dây thần kinh phế vị. Tuy nhiên, cần thận trọng ở người đang lo âu cấp tính vì có thể gây tăng kích thích quá mức.

2.6. Súc miệng (gargling)

Súc miệng bằng nước (gargling) kích thích các cơ vùng hầu họng – nơi có các nhánh của dây thần kinh phế vị – từ đó tăng cường hoạt động phó giao cảm. Nên thực hiện trong 30–60 giây, duy trì nước ở sâu trong họng nhưng không gây nghẹn.

2.7. Kích thích tai ngoài

Vùng tai ngoài, đặc biệt là vùng ống tai ngoài và vành tai, có nhánh chi phối bởi dây thần kinh phế vị (Arnold’s branch). Việc mát-xa nhẹ nhàng vùng trong tai, phía sau tai, hoặc vùng dưới dái tai theo chuyển động tròn được chứng minh giúp làm dịu hệ thần kinh và tăng HRV.

2.8. Mát-xa vùng đầu và cổ

Xoa bóp nhẹ nhàng vùng cổ gáy và da đầu có thể kích thích các vùng tiếp nhận cảm giác liên quan đến dây thần kinh phế vị, hỗ trợ điều hòa trương lực thần kinh tự động và giảm các biểu hiện căng thẳng thần kinh.

3. Kết luận

Dây thần kinh phế vị đóng vai trò trung tâm trong việc duy trì sự cân bằng thần kinh thực vật, điều hòa hoạt động tim mạch, tiêu hóa, miễn dịch và cảm xúc. Việc kích thích dây thần kinh phế vị bằng các phương pháp không xâm lấn, tự nhiên như hít thở sâu, thiền định, cười, hát, hoặc mát-xa tai là chiến lược hữu ích để cải thiện sức khỏe tâm thần và thể chất. Tuy nhiên, cần cá nhân hóa phương pháp tùy theo tình trạng bệnh lý, mức độ lo âu hoặc trầm cảm để lựa chọn kỹ thuật phù hợp và an toàn.